Het is iets dat je niet snel zegt: dat het een voorrecht kan zijn met iemand bevriend te zijn geweest. Maar nu, nu haar hart na 102 jaar heeft opgehouden te kloppen, moet het wel gezegd: het was een voorrecht bevriend te zijn geweest met Hebe Kohlbrugge, de vrouw die al snel na de Duitse inval in 1940 in verzet kwam tegen het nationaalsocialisme. Na de Tweede Wereldoorlog had ze een even scherp oog voor het onrecht dat onder de versluierende term het ‘reëel bestaande socialisme’ heerste  in Oost-Europa. In de laatste jaren van haar lange en rijke leven oordeelde ze kritisch over totalitaire tendensen in de islam. Ik ben geen theoloog en nooit via haar uitgezonden naar Oost-Europa om het gesloten Oostblok kennis te laten maken met het christendom. En toch was er een sterke band tussen ons, die bepaald werd door een passie voor Oost-Europa, kennis van het protestantisme en niet te vergeten door een kritische kijk op de gemakzuchtige vergoelijking van zowel het communisme als de islam door verscheidene linkse theologen.

Lees verder →

Hoewel Václav Havel evenals als Nelson Mandela en Martin Luther King een icoon had kunnen worden van vrijheid en verdraagzaamheid is hij na zijn dood in 2011 vrij snel in de vergetelheid geraakt. Terwijl hij, met alle waardering voor Mandela en King, eigenlijk een minstens zo boeiende persoonlijkheid was, zo leert lezing van de biografie die Michael Zantovsky in 2014 publiceerde. Havels verlegen eigenzinnigheid, die schuilging achter zijn eeuwige glimlach, mocht sommige van zijn land- en tijdgenoten dan tot razernij brengen, het was diezelfde eigenzinnigheid die hem de grimmige ‘normalisering’ (1968-1989) van het communisme deed trotseren in Tsjechoslowakije na het neerslaan van de Praagse lente.

Op vrijdagmiddag 11 november hield ik in Kampen een kort betoog dat diende als repliek op de lezing die Gerard den Hertog (hoogleraar systematische theologie aan de Theologische Universiteit Apeldoorn) had gehouden over de toekomst van de gereformeerde gezindte, die hij fraai als een ‘onbestaanbare verlegenheid’ omschreef. Ik betoogde in mijn hier afgedrukte antwoord dat de gereformeerde gezindte in verlegenheid is geraakt door het optreden van theologen die elkaar decennia lang de tent uitvochten en kerken lieten scheuren omdat ze wel even zouden uitmaken welke koers hun kerk zou moeten varen.

Lees verder →

De theoloog H.M. (‘Harry’) Kuitert is gestorven. Ik heb zijn werk lang genegeerd. Kuitert was eens een overtuigd predikant in de gereformeerde kerken (synodaal) en verloor pas laat en langzaam zijn geloof. Hij legde van dat verlies rekenschap af in boeken die sterk bekritiseerd werden door protestantse theologen en ‘gewone’ gelovigen, hoewel hij ook veel bijval kreeg van andere gelovigen die twijfelden aan de geharnaste geloofswaarheden waarmee ze in hun jeugd waren groot gebracht. Ik volgde de ‘strijd om Kuitert’ zijdelings maar die strijd liet me koud. Ik las Anton Constandse, Pieter Geyl, W.F. Hermans, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir en Albert Camus. Figuren die, bij alle verschillen, al jong vrijdenkers waren. Waarom deed Kuitert, jonger dan alle genoemden, er dan zo lang over om (naar een term van hemzelf) in ‘open zee’ te geraken? Het antwoord is tweeledig: hij kwam uit de sterk verzuilde gereformeerde wereld en is zelf lang in de ban gebleven van de theologische constructies, die hij een voor een zou gaan ontmaskeren als ‘menselijk, al te menselijk’.

Begin vorig jaar verscheen Nooit op de knieën. Marcus Bakker (1923-2009). Communist en parlementariër, geschreven door voormalig (?) communist Leo Molenaar, die eerder een biografie van de linkse sterrenkundige Marcel Minnaert schreef. Ik las het boek met grote belangstelling en toenemend onbehagen. Hoe kan het dat deze eerlijke en gewetensvolle biograaf, die zoveel nauwkeurig onderzoek heeft verricht, zo’n matig boek schreef? Omdat hij een te grote sympathie koestert voor zijn partijgenoot en hem teveel vergeeft. Bakker zou aan het eind van zijn leven zijn teruggekeerd naar de morele twijfel van zijn jonge jaren. Maar van die twijfel was niets te merken in zijn CPN-tijd, toen Bakker nauwelijks oog had voor de fundamentele misdadigheid van het Sovjet-communisme, terwijl de bewijzen destijds toch ook al hoog opgestapeld lagen. En dat blijft onvergeeflijk.

Lees verder →

Dankzij Pieter Geyl ‘verbleef’ ik dezer dagen enige tijd in de achttiende-eeuwse Republiek. Geyl is een typisch politiek historicus, die zich vooral in de maatschappelijke onrust verdiepte die uiteindelijk zou leiden tot de verdrijving van Willem V en de vestiging van de Bataafse Republiek. Cultuur en vooral godsdienst waren minder zijn fort, al meed hij die onderwerpen in zijn Geschiedenis van de Nederlandse stam beslist niet. Maar de wonderlijke mengeling van (kerk)politiek, vroomheid en Verlichting werd ver na zijn dood het onderwerp van specialisten als Jan Wim Buisman en Ernestine van der Wall. Van de laatste las ik onlangs een heel aardig, beknopt geschrift dat al in 2000 werd gepubliceerd.

Lees verder →

Ernst Nolte, die op 18 augustus 2016 op 93-jarige leeftijd stierf, was een historicus die de grote greep niet schuwde. En hij was in de keurige Duitse academische wereld een buitenbeentje, om niet te zeggen een raddraaier die zich steeds meer verzette tegen wat hij voelde als het keurslijf waarin de Bondsrepubliek Duitsland was vastgesnoerd door de massamoord op de Joden uniek te verklaren. Zijn verlangen uit te breken uit de Duitse consensus over het meest beladen onderwerp in de Duitse geschiedenis leidde ertoe dat hij in een intellectueel isolement kwam. Tot ontsteltenis van zijn aanvankelijke bewonderaars was de van huis rooms-katholieke historicus sterker gekant tegen het communisme dan tegen het ‘radicaalfascisme’, zoals hij het nationaalsocialisme omschreef. Wat bewoog deze gecompliceerde en juist daardoor interessante historicus?

Lees verder →

Onlangs las ik De stamhouder. Een familiekroniek van Alexander Münninghoff, dat in 2014 verscheen en bekroond werd met een grote prijs. Ik heb enkele malen genoeglijk met Münninghoff voor de microfoon gezeten van OVT, het historisch radioprogramma van de VPRO. Daar viel hij niet alleen op door zijn aimabele persoonlijkheid maar ook door zijn gesproken columns, die briljant genoemd mogen worden. Van zijn zacht gezegd turbulente jeugdjaren vermoedde ik niets. Münninghoff heeft die jeugdjaren nu prijsgegeven aan een groot publiek. Met De stamhouder schreef hij een adembenemende autobiografie die tevens een literair meesterwerk mag heten. Maar het is goed dat hij er de Librisgeschiedenisprijs voor kreeg, want het boek laat eerst en vooral zien welke invloed de extreme eerste helft van de twintigste eeuw op een Nederlandse familie kon uitoefenen.

Lees verder →

Niet velen zullen de grote werken van historicus Pieter Geyl nog lezen. Dat is voorstelbaar: Geyls grote werken staan boordevol details en gaan niet zelden over lang uitgesponnen dynastieke kwesties en bevatten uitgebreide beschouwingen over de binnen- en buitenlandse politiek van de Republiek in de 17^e en 18^e eeuw. Ze zullen de huidige lezer, sinds de komst van internet gewend aan beknopte artikelen, mogelijk vermoeien. Mij vergaat het anders: steeds als ik Geyl lees krijg ik een goed humeur. Waardoor? Door de voortdurende en krachtige oordelen van Geyl over zijn hoofdpersonen. Zo verging het mij wederom bij het lezen van Willem IV en Engeland, een diplomatieke studie over de Nederlands-Engelse betrekkingen in de eerste helft van de 18^e eeuw.

Lees verder →

Onlangs vroeg het historisch radioprogramma OVT me een historisch boek te bespreken in de serie ‘Het laatste woord. Boeken die geschiedenis maakten’. Het gekozen boek moest nadrukkelijk een historische studie zijn. Ik koos onmiddellijk voor Alan Bullocks Hitler. A Study in Tyranny (1952), een jaar later in het Nederlands uitgegeven door Bruna onder de titel Hitler. Leven en ondergang van een tiran. Het programma is hier terug te luisteren: https://www.vpro.nl/boeken/speel~WO_VPRO_4116077~afl-1-hitler-leven-en-ondergang-van-een-tiran-het-laatste-woord~.html Ik las zijn Hitler-biografie als beginnend student en was direct gegrepen door de krachtige stijl, heldere oordelen en de onovertroffen epiloog. Voor de gelegenheid verdiepte ik me nog eens in het oeuvre van Bullock, die zich vooral toelegde op de geschiedenis van zijn eigen tijd, de 20^e eeuw. Hoewel hij zijn roem oogstte als biograaf van Hitler (en Stalin) is een ander deel van zijn werk betrekkelijk onbekend. Bullock schreef uitgebreid over de humanistische traditie in het Westen en hechtte aan de ‘vitaliteit van de Westerse beschaving’, om met de titel van de afscheidsoratie van Pieter Geyl te spreken. Bullock wees niet alleen op de donkere maar ook op de lichte zijde van de afgelopen eeuw, die gekenmerkt werd door deportatie en massamoord maar ook door enorme technische vooruitgang en welvaart.

Lees verder →