Op donderdagmiddag 8 december 2016 sprak ik over Václav Havel in OBA Live, het programma van Theodor Holman en Rina Spigt, dat destijds plaatsvond in de Openbare Bibliotheek aan het Javaplein in Amsterdam. Het programma is hier terug te zien en te horen: https://www.youtube.com/watch?v=9syqDeok_Cw Hoewel Havel evenals als Nelson Mandela en Martin Luther King een icoon zou kunnen zijn van vrijheid en verdraagzaamheid is hij na zijn dood in 2011 vrij snel in de vergetelheid geraakt. Terwijl hij, met alle waardering voor Mandela en King, eigenlijk een minstens zo boeiende persoonlijkheid was, zo leert lezing van de biografie die Michael Zantovsky in 2014 publiceerde. Havels verlegen eigenzinnigheid, die schuilging achter zijn eeuwige glimlach, mocht sommige van zijn land- en tijdgenoten dan tot razernij brengen, het was diezelfde eigenzinnigheid die hem de grimmige ‘normalisering’ (1968-1989) van het communisme deed trotseren in Tsjechoslowakije na het neerslaan van de Praagse lente.

Onder de weerzinwekkende dictatuur, die het zogenaamde ‘reëel bestaande socialisme’ tussen 1945 en 1989 over Oost-Europa uitoefende, was niets wat het leek. Toen ik op vrijdag 23 december 2011 via de televisie live het verslag zag dat de NOS (waarvoor hulde) die dag uitzond, keek ik aanvankelijk met bevreemding en ook enige ergernis naar de vele bisschoppen en die ene kardinaal die de uitvaartplechtigheid leidden. Een begrafenis waarbij kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, of het nu bisschoppen of predikanten zijn, het hoogste woord voeren bezie ik doorgaans met enige scepsis.

Maar bij de begrafenisplechtigheid van Havel in de koude kathedraal van Praag was alles anders. De dienst werd geleid door kardinaal Duka (foto), die eens samen met Havel gevangen had gezeten. Tevens was een rol weggelegd voor Václav Malý, een strijdmakker tijdens de ‘Fluwelen Revolutie’ in december 1989, die de ondergang van het repressieve communistische regime inluidde. Vergelijk dat eens met figuren als de knullige kardinaal Eyck of zijn sullige voorganger Simonis hier…

Niettemin bleef de uitvaart, hoezeer die ook ontroerde, enigszins beklemmend aangezien er vooral hoogwaardigheidsbekleders aan het woord kwamen, geen mensen die het gezag ondermijnden of er op zijn minst een moeilijke verhouding mee onderhielden, zoals Havel zelf. Ziehier de spanning in zijn leven. Havel zag zich vanaf zijn jonge jaren geconfronteerd met een alles verstikkende dictatuur, een die geniepiger was dan de nazidictatuur die Tsjechoslowakije kort na Havels geboorte (hij kwam in 1936 ter wereld) had ingelijfd en geplunderd, nadat het land in 1938 was verraden door de mogendheden Engeland en Frankrijk. De communistische dictatuur die met de staatsgreep van 1948 definitief werd gevestigd, was (zeker in zijn stalinistische variant) even bruut als de nazidictatuur maar voegde er een geniepig element aan toe dat de onderdrukte bevolking voor grote problemen stelde.

Anders dan de nazi’s, die openlijk een tirannie van ongelijkheid voorstonden, waarbij de Arische volkeren de andere volkeren (vooral de Slavische, om van de Joden maar niet te spreken) zouden moeten domineren, verpakten de communisten hun even ordinaire dictatuur in gloedvolle ethische praatjes, waarin ‘de vrijheid van alle volkeren’ en ‘de emancipatie van de arbeidersklasse’ in de praktijk niets anders waren dan vermomde jaloezie, die de herinnering oproept aan de klassieke uitspraak van Winston Churchill (foto) dat ‘het socialisme de filosofie van de mislukking is, gebaseerd op het evangelie van de afgunst’.

Dat is natuurlijk te kort door de bocht voor wie denkt aan de emancipatorische werking van de sociaal-democratie, zeker in zijn Nederlandse variant onder figuren als Willem Drees en Joop den Uyl, maar Churchills uitspraak gaat zeker op als je denkt aan de communistische praktijken in de Oost-Europese landen achter het IJzeren Gordijn na de Tweede Wereldoorlog.

Het gezin Havel was een direct slachtoffer van deze afgunst. Zijn vader was een kosmopoliet, die in het Interbellum had rondgekeken in de grote wereld en het bouwbedrijf dat grootvader Havel begonnen was uitbreidde tot een heus vastgoedimperium. Het was ten dode opgeschreven toen de communisten in Tsjechoslowakije aan de macht kwamen.

Uit wat voor gezin stamt Havel? Biograaf Zantovsky (foto) maakt aannemelijk dat Václav een goede band had met zijn vader, maar tevens geïnspireerd werd door zijn oom Miloš, grondlegger van de Tsjechische filmindustrie en destijds oprichter van een van de grootste filmstudio’s van Europa.

Havel had één jongere broer, Ivan, met wie hij het jarenlang goed kon vinden, totdat hun vrouwen tijdens Havels presidentschap in botsing kwamen en ze uit elkaar dreven. Met zijn moeder onderhield Havel van meet af aan een afstandelijke relatie, iets dat niet beter werd toen hij zijn vijf jaar oudere vriendin Olga Splichalová ontmoette. Het zou te ver gaan om te beweren dat Olga van meet af aan zijn tweede moeder was, maar zeker is dat ze zich op den duur wel zo ontpopte, aangezien Havel zich, gevoelig en kwetsbaar als hij bij al zijn eigenwijsheid was, dikwijls liet kennen als een groot kind.

Olga (foto) moet een sterke, onafhankelijke persoonlijkheid zijn geweest. Ze trok haar eigen plan, had een grote liefde voor theater en moet een immense, zij het bepaald niet onkritische liefde voor Havel hebben gekoesterd. Hij zou haar namelijk diverse malen ontrouw worden en het aanleggen met verscheidene vrouwen, vooral in de tijd dat ze (ook zij) zich ontpopten tot dissidenten.

Of zij buiten hem kon staat niet vast. Wel vast staat dat hij helemaal niet zonder haar kon. Zij kon hard zijn als het moest maar ze was ook eerlijker tegenover de buitenwereld dan Havel, die veel deed om iedereen te vriend te houden. Dat mag merkwaardig klinken voor een man die zo jong al in botsing kwam met de communistische overheid en die van geen wijken wist maar het was wel zo: hij was koppig en eigenzinnig en tegelijkertijd een allemansvriend.

Opgegroeid in een ondernemend, kunstminnend gezin vatte Havel al jong een grote liefde op voor literatuur en dan speciaal voor het theater. Naar de vorm leent het theater zich goed voor absurditeit: in korte of lange dialogen (of monologen) en tegen de achtergrond van bijzondere decors kan een verdichte en bizarre weergave van de werkelijkheid worden opgeroepen. Dat deed Havel in diverse toneelstukken, waarin hij de bureaucratische, van ieder gevoel gespeende communistische wereld om hem heen tekende – met zichzelf soms in de rol van de schlemiel.

Satire was het beste en meest bekende antwoord op zeventig jaar communistische dictatuur. De Russen, die al vanaf 1917 te lijden hadden onder het ‘socialisme’ gingen hem voor. Andrei Sinjaviski, Joeli Daniel, Vladimir Voinovitsj (foto) waren befaamde schrijvers van het genre. Zelfs de grimmige aanklacht De Goelag Archipel van Solzjenitsyn barst van  ironie en sarcasme over de treurige, bijna satirische werkelijkheid van de Sovjetunie. Havel past in dit rijtje satirici, al klonk er in zijn essays altijd een ernstig moreel humanisme door.

Zijn essays zijn hier bekender dan zijn toneelstukken, die weinig vertaald zijn in het Nederlands. Niettemin werd het toneelstuk Audiëntie in Nederland door de NCRV-radio op maandag 22 mei 1978  als hoorspel gebracht onder regie van Ab van Eyck. De NCRV had een patent op Havels toneelstukken, want een week later was Vernissage aan de beurt in een serie hoorspelen over mensenrechten. Op 19 maart 1979 werd ten slotte de eenakter Protest voor de radio opgevoerd.

Havel genoot inmiddels bekendheid in het Westen dankzij het woordvoerderschap van Charta 77. En dat in een tijd die door het regime als een tijdperk van ‘normalisatie’ werd beschouwd.  ‘Normalisatie’ was een typische vorm van ‘newspeak’. De onderdrukking van de Praagse Lente werd er mee gelegitimeerd: de communisten beschouwden de ‘onwettige’ opstand van 1968 hooguit als ‘oponthoud’ op de weg naar het ‘socialisme’, die nu weer ‘normaal’ bewandeld zou kunnen worden onder leiding van ‘apparatsjik’ Gustáv Husák (foto). De ‘normalisatie’ had zo’n neerslachtige deken over Tsjechoslowakije gelegd dat een aantal intellectuelen in december 1976 bijeenkwam om een verklaring op te stellen die de weg wilde wijzen naar een nieuwe, democratische samenleving.

Van de opstellers en ondertekenaars is Havel de enige die (nog) bekendheid geniet buiten het huidige Tsjechië en Slowakije. Wie kent nog de namen van Zdeněk Mlynář, communistisch topfunctionaris ten tijde van de Praagse Lente, van Jiři Hájek, de minister van Buitenlandse Zaken in die periode, de schrijver Ludvík Vaculík en de eeuwige rebel Pavel Kohout (foto), door Havels biograaf Zantovsky omschreven als ‘de vroegere troubadour van de idealistische communistische jeugd’? Allemaal verdwenen in de mist van het schimmenrijk, maar allemaal helden die met ere moeten worden genoemd vanwege de moed die ze anno 1977 ten toon spreidden door op te staan tegen het repressieve communistische regime. Havel werd gekozen als een van de twee woordvoerders van Charta 77. Met een beroep op een passage over mensenrechten in de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) oefenden de Chartisten morele druk uit op de communistische machthebbers.

Havel kwam als woordvoerder van Charta steeds meer in het middelpunt van de Tsjechoslowaakse dissidentenbeweging te staan, waarbij moet opgemerkt dat zijn schrijverschap daar sterk aan droeg. In briljante essays als De macht van de machtelozen en Poging om in waarheid te leven liet hij de kracht van de dissidentenbeweging zien. Een even rustige als standvastige ontkenning van de lege leuzen van het ‘reëel bestaande socialisme’ zou ontwrichtend werken, zo betoogde hij.

Klassiek is het voorbeeld van de groenteboer, die tussen zijn appels en peren het bord ‘Proletariërs aller landen verenigt u’ plaatst. Hij doet het en staat er onverschillig tegenover, de tekst zegt hem niets. Hij doet slechts wat hem is opgedragen en kan zich, als hem gevraagd wordt naar de betekenis van die woorden, verbergen achter de tegenvraag ‘Wat kan ik erop tegen hebben dat de proletariërs aller landen zich verenigen?’ De groenteboer verbergt zichzelf op die manier achter de vernederende grondslag van zijn gehoorzaamheid en houdt zo de façade van iets schijnbaar verhevens hoog: de communistische ideologie. ‘Ideologie is een misleidende manier om met de wereld om te gaan’, aldus Havel: ‘ze biedt mensen de illusie van een identiteit, van waardigheid en moraal, en maakt het tegelijkertijd gemakkelijker voor hen daarvan afstand te doen’.

Zelden zag ik het verschijnsel ideologie (om het even welke ook: de communistische, nazistische, iedere religieuze) zo scherpzinnig verwoord. De communistische overheid vond dat ook, want Havel werd korte tijd later gearresteerd. Tussen januari en mei 1977 werd hij twintig keer verhoord, waarbij het er sluw aan toeging. Havel werd op de kleinste inconsistenties in zijn betoog betrapt en gepakt. Hij leed zichtbaar onder de verhoren, begon slecht te eten, slecht te slapen en verloor aan gewicht.

Hij werd depressief en besloot ten einde raad een brief te schrijven aan de aanklager waarin hij stelde een schrijver te zijn en te blijven die er andere opvattingen op na hield dan de officiële communistische. Maar hij schreef zich niet als een ‘professioneel vijand van het regime’ te beschouwen. De machthebbers hadden nu een brief in hun bezit die ze tegen hem uitspeelden, aangezien Havel in bedekte termen had aangegeven zich terug te trekken als woordvoerder van Charta 77. Het was een grote overwinning voor het regime en het laat nog eens zien hoe immens de druk op dissidenten was.

Havel heeft zijn leven lang spijt gehad van zijn ‘bekentenis’ en zou zich snel revancheren. Nog geen twee jaar later, in 1979, werd hij opnieuw opgepakt omdat hij letterlijk woord had gehouden: zijn schrijverschap week af van de officiële communistische richtlijnen en hoe: zijn satirische toneelstukken en essays vormden een ware plaag voor de autoriteiten. Na zijn nieuwe arrestatie was hij beter opgewassen tegen zijn gevangenschap. Die duurde maar liefst vier jaar en zou het prachtige boek Brieven aan Olga opleveren. Havel wist zich met vallen en opstaan te handhaven, onder meer door vriendschappen te sluiten met medegevangenen en door een goede verstandhouding op te bouwen met sommige bewakers.

Brieven aan Olga beschouw ik als een van de mooiste documenten uit de twintigste-eeuwse literatuur, minder vanwege het stilistisch vermogen van Havel dan vanwege het taaie humanisme dat er uitspreekt. Je ziet hier iemand worstelen met de beperkingen die hem worden opgelegd en tegelijkertijd moed en hoop putten uit de kleinste dingen, of het nu een schaakpartij met een medegevangene betreft, een teken van leven van Olga of een goed boek. En hij dagdroomt over de Verenigde Staten, het land van de onbegrensde mogelijkheden dat al zo lang tot zijn verbeelding heeft gesproken vanwege de literatuur maar vooral vanwege de popmuziek.

Dat is ook iets bij Havel: geen dissident in het voormalige Oostblok had meer met popmuziek dan hij. Hij was een bewonderaar van satiricus Frank Zappa (foto) en zijn The Mothers of Invention, een groep die de undergroundgroep The Plastic People of the Universe (Havel was met de bandleden bevriend) in Praag inspireerde tot al even scherpe maatschappijkritische muziek. Ook Lou Reed, The Rolling Stones en Bob Dylan behoorden tot Havels helden.

Wie kon intussen denken dat Havel zijn helden ooit in ‘de Burcht’ (het presidentieel paleis in Praag) zou ontvangen? Het zag er in de gure jaren zeventig en tachtig niet naar uit. Dat Charta 77 in die jaren beladen was en bleef – in Tsjechoslowakije en daarbuiten – bleek nog eens in 1986. In dat jaar werd de Chartisten in Nederland de prestigieuze Erasmusprijs toegekend. CDA-minister Hans van den Broek was tegen, hij vreesde diplomatieke problemen met Tjsechoslowakije. Wat een verschil met zijn voorganger Max van der Stoel (PvdA, foto), die in 1977 Jan Patočka ontving in zijn hotelkamer tijdens een staatsbezoek aan Tsjechoslowakije. Patočka was naast Havel een van de twee woordvoerders van Charta 77. Na zijn gesprek met Van der Stoel werd Patočka opgepakt en urenlang verhoord. Hij klaagde na afloop over pijn in zijn borst, werd naar het ziekenhuis vervoerd en stierf enkele dagen later aan hartfalen.

Van den Broek miste het leeuwenhart van Van der Stoel. Hij bezat veeleer een hazenhart, want hij durfde Charta 77 de prijs niet toe te kennen. Daarop bedacht zijn partijgenoot en toenmalig premier Ruud Lubbers een compromis: de Erasmusprijs zou aan ‘een persoon’ worden toegekend en wie zou dat anders kunnen zijn dan de overgebleven woordvoerder Vàclav Havel? Zo geschiedde. Uit vrees zijn land niet meer in te kunnen kwam Havel zelf niet naar de uitreiking maar liet hij zijn dankrede voorlezen door een bevriend landgenoot in het buitenland. Zijn dankrede bevatte een kritische passage over de mensenrechtenschendingen in zijn land, wat op verzet stuitte van het Nederlandse kabinet, dat slechts onder druk van de Tweede Kamer de rede ongecensureerd liet passeren.

Wie deze teruggetreden CDA-bewindslieden tegenwoordig weleens een ‘ethisch reveil’ hoort uitspreken over mensenrechten (Van den Broek [foto] heeft zich inmiddels aan de zijde van  Dries van Agt ontpopt tot een van de critici van Israel, Lubbers is inmiddels een pleitbezorger van vluchtelingen in Nederland) kan een bittere grimlach maar moeilijk onderdrukken…

De situatie in Oost-Europa leek anno 1986 somber maar er was een lichtpunt aan de horizon: het jaar ervoor was Michaïl Gorbatsjov aangetreden als partijleider in de Sovjet-Unie. De geschiedenis van Gorbatsjov en zijn pogingen om het vermolmde Sovjetrijk te hervormen hoeft hier niet te worden verteld, de uitkomst is genoegzaam bekend: hij liet de Brezjnev-doctrine los, waardoor het Sovjetrijk roemloos ten onder ging. Die doctrine had bepaald dat ‘broederlijke solidariteit’ boven ‘nationale soevereiniteit’ ging, wat fraaie woorden waren voor brutale bemoeizucht en even bruut imperialisme. Gorbatsjov liet de Oost-Europese landen vrij in hun eigen weg ‘naar het socialisme’, wat al snel tot een failliet van datzelfde socialisme leidde: de inwoners van de Oost-Europese landen, die allemaal al een keer tevergeefs in opstand waren gekomen, zagen nu hun kans schoon om onder het juk uit te komen.

In Tsjechoslowakije vond de fluwelen revolutie eind november 1989 plaats. De vraag was: wie zouhet gezicht van die revolutie worden? Havel had de meeste steun, maar ook Alexander Dubček (hier met Havel gefotografeerd tijdens de Fluwelen Revolutie), de partijleider tijdens de Praagse Lente, die in 1968 de hoop op ‘het socialisme met een menselijk gezicht’ had belichaamd, koesterde aspiraties. Dubček was vernederd in de twintig jaar na zijn afzetting en had respect verworven, maar hij was en bleef een socialist en van dat ‘socialisme’ hadden de meeste Tsjechoslowaken hun buik even vol. Het werd dus Havel, de dissident die tegelijkertijd allemansvriend was, de man die weinig mensen tegen zich in het harnas joeg. Een overweldigende meerderheid van de bevolking maakte het sprookje mogelijk: de dissident Havel werd president. Hij bleef niet een maar drie termijnen (1989-2002).

Had hij dat maar niet gedaan…Havel functioneerde uitstekend als dissidente eenling, als president daarentegen lijkt hij minder geschikt te zijn geweest. Zeker, hij was een fantastisch ‘uithangbord’ voor de buitenwereld. Waar hij kwam werden deuren geopend. Het moreel geweten Havel werd een merk dat met scherpzinnige humanistische toespraken de mensheid de weg wees. Die toespraken hadden zeggingskracht en zijn nog altijd goed te lezen. Havel was echter niet alleen een moreel geweten, hij was ook een leider die zijn land welbewust de NAVO binnenloodste en een tevens voorstander van de Golfoorlog om het Irak van Saddam Hoessein uit Koeweit te verdrijven. En last but not least: hij spoorde de Amerikaanse president Bill Clinton aan in te grijpen in voormalig Joegoslavië, toen Slobodan Miloševiċ Kosovo tot onderdeel van Servië probeerde te maken.

Biograaf Zantovsky speculeert dat zijn enthousiasme voor de inval in Irak en de NAVO-bombardementen op Servië Havel de Nobelprijs voor de Vrede heeft gekost. Mogelijk is dat waar. Zeker is dat iemand als de bekende New York Times-columnist Thomas Friedman (foto) Havel als een ‘nuttige idioot’ beschouwde die zich liet misleiden en meeslepen door Westerse vrienden met oneigenlijke bedoelingen. Maar die opvatting doet geen recht aan Havel, die – juist omdat hij wist wat het betekende in een dictatuur te leven – gekant was tegen de dictatoriale en manipulatieve regimes van Hoessein en Miloševiċ.

Schatte Havel de kwaadaardigheid van deze dictatoren goed in, hij overschatte de goedmoedigheid zijn eigen volk. Al snel na de ondergang van het communisme trad de verdeeldheid tussen Tsjechen en Slowaken aan de dag. Die verdeeldheid was er ten tijde van het communisme ook al maar bleef toen grotendeels verborgen voor de buitenwereld. De Slowaken stonden over het geheel genomen veel gezagsgetrouwer tegenover de communisten als de Tsjechen. Voor de Tweede Wereldoorlog domineerden de Tsjechen de republiek met hun zware industrie. Onder het communisme kregen de Slowaken meer kansen. Het mag dan ook geen toeval heten dat zich onder de honderden ondertekenaars van Charta 77 slechts enkele Slowaken bevonden.

Na de val van de Muur roken de Slowaken, opgestookt door populistische politici, hun kans. Aan Tsjechische zijde kreeg president Havel inmiddels ook te maken met een lastpost van formaat: de zakelijke en gewiekste econoom Vàclav Klaus (foto) die in de jaren negentig premier werd en zijn president in de politieke arena geheel en al de baas was. Havel werd overspeeld en had binnenlands vrijwel niets meer in te brengen. Het was dat hij als uithangbord in het Westen goede diensten kon doen, anders zou hij door premier Klaus zeker zijn afgedankt. Nu kon Havel de maximale drie termijnen als president uitzitten en trad hij in 2002 terug.

De vraag is waarom hij zolang bleef zitten, terwijl de ruige politieke mores van de republiek Tsjechië, die in 1993 ontstond na de afsplitsing van Slowakije, hem helemaal vreemd waren. Het lijkt erop dat ook Havel (zelfs Havel) niet ongevoelig was voor de status en het aanzien van het hoge ambt van president. Maar hij zag het ook als zijn taak Tsjechië moreel richting te wijzen, nu zijn tegenvoeter Klaus pure ‘realpolitiek’ bedreef.

In de laatste periode van zijn presidentschap werd Havel tegen wil en dank een prooi voor de roddelbladen en wel dankzij zijn huwelijk met de mooie, vijftien jaar jongere toneelspeelster Dagmar Veškrnová (foto), pikant genoeg eens een tegenstander van Charta 77. Hij ontmoette haar al voor de dood van zijn eerste vrouw Olga (die in 1996 stierf) en trouwde haar een jaar later. Dat zette kwaad bloed onder de Tsjechen, die de intellectuele en onafhankelijke Olga inmiddels in hun hart hadden gesloten en het de president maar moeilijk konden vergeven dat hij weer zo snel in het huwelijk trad met een vrouw die ze ook nog de mindere achtten van Olga. Maar Olga zelf kende haar pappenheimer en had hem op haar sterfbed geadviseerd snel te trouwen in de wetenschap dat Havel er de man niet naar was alleen te leven. De roddelpers kon geen genoeg krijgen van het showpaar en de drang over hen te publiceren werd niet minder toen Havel, die leed onder haar slechte reputatie, zo onverstandig was ingezonden brieven naar kranten te sturen om haar te verdedigen.

Dagmar Veškrnová was intussen op haar manier al net zo krachtig als Olga. Ze redde hem, zo maakt biograaf Zantovsky duidelijk, een paar keer het leven toen Havel als gevolg van stug roken en drinken leek te bezwijken onder gezondheidsproblemen. Bovendien reisde het paar met meer en minder succes over de wereld tussen Havels aftreden in 2002 en zijn dood in 2011, een plezier dat Havel zonder haar op die manier niet had gekend. Maar zijn tweede huwelijk vervreemdde Havel onmiskenbaar van een aantal oude kameraden, die hem kwalijk namen voor ‘dit domme blondje’ (dat zo dom niet was) te zijn gevallen.

Het is een wat treurig slotakkoord van een man, die in alle bescheidenheid een groots en meeslepend leven heeft geleid. Groots, omdat Havel zich staande hield onder de geslepen, van valse moralistische praatjes doortrokken communistische dictatuur. Hij trotseerde die dictatuur op beslissende momenten en bleef daarbij waardig als de taaie humanist die hij was. Meeslepend, omdat het in de geschiedenis zelden vertoond is dat een onderdrukte en gemarginaliseerde schrijver en intellectueel het van dissident tot president bracht. Zijn presidentschap mag dan geen onverdeeld succes zijn geweest, je zou wensen dat alle staatshoofden in de wereld even integer waren als Havel tijdens zijn regeerperiode. Zijn presidentiële erfenis is inmiddels verdampt, maar zijn boeken – vooral de onvolprezen Brieven aan Olga en het schitterende essay Poging om in waarheid te leven – zijn tijdloze documenten die laten zien hoe het is om te leven onder een dictatuur en desondanks (moreel) niet gecorrumpeerd te raken.