Of Willem Frederik Hermans de meest intensief bestudeerde Nederlandse schrijver van dit moment is, durf ik niet met zekerheid te stellen. Maar dat hij druk bestudeerd wordt, bewijzen wel een aantal titels die de afgelopen jaren over hem zijn verschenen. Voor het Nederlands Dagblad besprak ik onlangs Het universum van Willem Frederik Hermans, geschreven door Max Pam, Hans Renders en Piet Schreuders. Ik signaleerde in die bespreking enkele andere titels maar had (begrijpelijk) geen ruimte om daar nader op in te gaan. Hier ga ik nader in op die andere laatst verschenen Hermans-studies. Die worden – meer dan studies van andere schrijvers – gekenmerkt door twisten en ruzies, geheel in de stijl van Hermans zelf. En door verering van een schrijver die daarvan nooit genoeg kon krijgen maar er desondanks geen genoegen aan beleefde.

Ik heb altijd een grote fascinatie gehad voor gelovigen die Gods hand in de geschiedenis menen te zien en die overtuiging zonder schroom verkondigen. Die fascinatie overigens wel in het (historisch) besef dat dit in het verleden, toen Nederland nog een christelijk land kon worden genoemd, gangbaar was en (veel) meer voorkwam dan nu. Daarbij moet ter verdediging van sommige verkondigers, meestal geestelijken in de vorm van predikanten, wel gezegd dat dit verkondigen soms een vorm van stamelend tasten was, al was het dikwijls ook een stellig ‘zeker weten’. Hoe dan ook: Gods handelen werd geduid en geïnterpreteerd. Mijn fascinatie kreeg dezer dagen een nieuwe impuls dankzij het archief dat collega Fred van Lieburg binnenbracht op het HDC Centre for Religious History aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het betreft het archief van de Utrechtse kerkhistoricus Aart de Groot (1929-2022).

Op eerste Paasdag 2023 stierf ex-priester, theoloog en (lied)dichter Huub Oosterhuis in de leeftijd van 89 jaar. Hoe treffend kan het zijn: Oosterhuis stierf op een van de belangrijkste gedenkdagen van het christendom, het geloof dat hem zijn hele leven op zijn eigen en eigenzinnige manier bezielde. Hij was een begrip, ook voor wie geen rooms-katholieke achtergrond heeft en niet erg bekend is met zijn werk. Deze veelzijdige man is misschien het best te typeren als ‘bevrijder’. Hij bevrijdde zichzelf van de knellende dogma’s van Rome, liet het geloof – anders dan veel van zijn generatiegenoten – niet achter zich maar gaf er via zijn liturgische liederen nieuwe en vrije invulling aan. Hij schreef liederen voor de Amsterdamse studenteneklessia, in 1960 opgericht door die andere bevrijder, jezuïetenpater Jan van Kilsdonk. Oosterhuis verzeilde in kringen van het Koninklijk Huis en zo verruilde deze opstandeling de ene (rooms-katholieke) gevestigde orde voor de andere. Maar hij kreeg zijn eredoctoraat voor zijn rol als (religieus) bevrijder. Het onderstaande is een bewerkte bijdrage uit mijn boek Het is ons een eer en een genoegen. Eredoctoraten aan de Vrije Universiteit sinds 1930.

Is het denkbaar dat er ooit een boek verschijnt onder de titel ‘De goede Poetin’? Zeer onwaarschijnlijk gezien de enorme misdaden waaraan zijn regime zich schuldig maakt. Toch verscheen er in 2004 een boek onder de titel ‘De goede Stalin’ en wel van de destijds al bekende schrijver Viktor Jerofejev. Het zorgde niet voor een schandaal en terecht niet, want Jerofejev had met ‘de goede Stalin’ niet de dictator op het oog maar zijn eigen vader, lang een loyaal ondergeschikte van Stalin tot hij in (gewetens)problemen kwam toen zijn zoon literaire aspiraties koesterde. Het Brezjnev-regime vervolgde de schrijver eind jaren zeventig sinds hij met collega’s een literair tijdschrift was begonnen waarin brave socialistisch-realistische literatuur ontbrak maar echte literatuur werd geschreven.

Onlangs verkoos ik De marxistische erfenis van het Aggiornamento. Socialistische Uitgeverij Nijmegen 1969-1983 van de historicus Cees Willemsen tot favoriet in de periodiek terugkerende boekbesprekingen van het historisch radioprogramma OVT van de VPRO. Ik kon toen slechts kort uiteenzetten waarom ik dit zo’n geweldig boek vind. Dat had eerst en vooral met de kwaliteit ervan te maken maar ook wel met mijn eigen jeugdjaren in de jaren ’70 van de vorige eeuw, toen ik veel las over het communisme, destijds de heersende ideologie onder intellectuelen. Ik ben nooit ontvankelijk geweest voor de totalitaire verleiding en hield me verre van de CPN en aanverwante linkse clubs maar was (en ben) geboeid door de prometheïsche gedachte die Marx en zijn volgelingen bezielde: het vuur uit de hemel stelen om vorm te geven aan het leven op aarde onder de leus ‘ni Dieu, ni Maître’. Op hun manier probeerden ook de Nijmeegse salonrevolutionairen dat via boekuitgaven, waarin ze van het marxisme een ‘harde’ wetenschap wilden maken. Wat ik destijds niet besefte en wat Cees Willemsen nu zo goed uiteenzet: hoe sterk het verband was met het rooms-katholicisme, waarin deze babyboomers (voornamelijk afkomstig uit Brabant en Limburg) groot werden en dat ze verwierpen. Hun (neo)marxisme was een zoektocht naar nieuw bezield verband.

Het boek verscheen al vijf jaar geleden maar ik las het eerst nu: Zeven vormen van atheïsme van de Britse filosoof John Gray. Een goed geschreven en stimulerend boek dat stevige kritiek bevat op atheïsten die in plaats van God ‘de mensheid’ op de troon zetten en op een bepaalde manier eigentijdse ‘monotheïsten’ zijn. Gray berijdt daarbij het stokpaardje waar hij al vaker op zit: dat atheïsme een voortzetting van geloof is met andere middelen. Dat hij zich afzet tegen atheïsten heeft zo zijn eigen geschiedenis waarvoor je begrip kunt hebben: het ondergronds altijd al aanwezige atheïsme deed zich vanaf de jaren zestig met het verval van het christendom in Europa soms kennen als assertief, zelfbewust en zelfs arrogant. Toch kun je je niet aan de indruk onttrekken dat hij een wat achterhaald idee van hedendaagse atheïsten heeft, alsof die allemaal geloven in de Wetenschap (met hoofdletter) of de Mensheid.

Op 7 december van dit jaar (2022) publiceerde ik onderstaand opinieartikel in het Nederlands Dagblad. Ik werd om dit artikel gevraagd na een bijdrage aan het radioprogramma Dit is de Dag, waar ik in discussie met de conservator van het Verzetsmuseum in Amsterdam betoogd had dat verzetsmensen het predicaat Verzetshelden verdienden. Niet dat verzetshelden onfeilbaar zijn. Het zijn veeleer karakters, mensen met eigenwijze opvattingen. Maar juist door dat karakter konden ze in de Tweede Wereldoorlog uitstijgen boven veel andere Nederlanders en brachten ze de moed op zich belangeloos in te zetten voor in het nauw gedreven medemensen. Ik publiceer dit artikel nu ook hier op mijn eigen website.

Op 9 november jongstleden werd in de Universiteitsbibliotheek Utrecht, waar het archief van de historicus Pieter Geyl wordt bewaard, het boek “Pieter Geyl & Britain. Encounters, Controversies, impact” gepresenteerd. Dit boek, uitgegeven door University College of London Press, bevat bewerkte en uitgewerkte lezingen die in 2016 waren gehouden aan het University College, aangevuld met enkele andere artikelen over de veelzijdige historicus. Geyl begon zijn academische carrière in Londen waar hij in 1919 tot hoogleraar ‘Dutch Studies’ werd benoemd. Mijn artikel in de bundel ging over Geyls literaire ambities, bij de presentatie van het boek sprak ik over een ander onderwerp: zijn moeizame relatie met zijn oudere en beroemde vakgenoot Johan Huizinga. Dit is de geannoteerde versie van de lezing die ik op 9 november hield.

Tot de jaren zestig was geloof nog heel gewoon. De Nederlandse bevolking was door de bank genomen zeer religieus. Vandaag is een groot deel in religieus opzicht analfabeet. De secularisatie heeft zijn tienduizenden verslagen. Wat is dat voor fenomeen, die secularisatie? Hoe kon die zó wortelschieten in ons land? In de podcastserie Beschouwen en verstouwen: gesprekken over secularisatie ga ik samen met journalist Koos van Noppen (foto), met wie ik in 2008 en 2009 de radioserie Nieuw Protestants Peil maakte, voor het HDC Centre for Religious History aan de Vrije Universiteit Amsterdam in gesprek met theologen, historici en journalisten over het thema. Zij hebben zich in hun werk met secularisatie beziggehouden, maar die ook zelf – als tijdgenoten – ondergaan. Wat betekent het voor hen? Wat zien zij als de gevolgen? En wat is de toekomst van de religie in Nederland? Een voorbeschouwing, die tevens op de website HDCVU is gepubliceerd: https://www.hdcvu.nl/blog/een-nieuwe-podcastserie-van-het-hdc. Zelfplagiaat dus maar ik maak er geen geheim van, want het is voor een goede zaak: bekendheid geven aan deze podcastserie.

Hij schreef een groot aantal romans en verhalen maar is zo goed als vergeten: Adriaan van der Veen (1916-2003). Dat is niet terecht, want deze schrijver van sterk autobiografisch getinte romans was een fijnzinnig psycholoog die zichzelf en de mensen om zich heen scherpzinnig analyseerde en daarbij gecompliceerde thema’s niet schuwde. In zijn roman “Het wilde feest” (1952) stelde hij het thema antisemitisme aan de orde in de vorm van een kritisch zelfonderzoek. Het is een van de meest diepgaande romans over antisemitisme en over de omgang tussen Joden en niet-Joden die in de Nederlandse literatuur is geschreven.