Op verzoek van het Nederlands Dagblad schreef ik op 11 januari 2017 een gastcolumn, waarvan ik hier een uitgebreidere versie publiceer. Ik nam de gelegenheid te baat een aloud begrip af te stoffen dat ten tijde van ‘het reëel bestaande socialisme’ (1917-1991) nogal in zwang was: nuttige idioten. Dat zijn lieden die gemakzuchtig en hooghartig de feilen van de eigen, open samenleving aanwijzen en die even gemakzuchtig sympathiseren met stromingen waar op zijn minst kritische kanttekeningen bij geplaatst mogen worden. Dat nuttige idioten nog steeds bestaan, bewijzen de jonge theologen Janneke Stegeman en Alain Verheij, die in hun ‘Manifest voor een christendom zonder moslimhaat’ hun eigen geloofsgenoten hovaardig toespreken en precies weten hoe hun medechristenen zich tegenover de islam moeten opstellen, als zijn zij ouderwetse gereformeerde dominees met een precieze kennis van hemel en hel. Het duo begrijpt niet dat die veronderstelde ‘moslimhaat’ niet voortkomt uit agressie maar uit angst voor en bezorgdheid over de geestelijke dwang en de (vaak letterlijk) moordende onverdraagzaamheid waarvan de islam maar niet los kan komen.

Het zojuist begonnen jaar 2017 wordt door veel christenen beschouwd als een jubileumjaar. Immers, precies 500 jaar geleden formuleerde de Duitse monnik Maarten Luther zijn bezwaren tegen de corrupte praktijken van de Kerk. Met steun van Duitse vorsten leidde dat de Reformatie, die na verloop van tijd weer een grote variëteit aan protestantse kerken opleverde.

Zelf denk ik bij het herdenkingsjaar 2017 aan iets anders: aan de Russische Revolutie, die in februari 1917 uitbrak en die in oktober van dat jaar uitmondde in de dictatuur van Lenin en zijn bolsjewieken. De Russische Revolutie is misschien wel de belangrijkste gebeurtenis van de vorige eeuw. Niet alleen omdat – tot de ondergang van de Sovjet-Unie in 1991 – een vijfde deel van de wereld werd beheerst door het communisme, maar ook door de vele reacties die de revolutie uitlokte. De belangrijkste en meest gewelddadige was het nationaalsocialisme. Hoewel Adolf Hitler over een eigen politieke agenda beschikte, was hij geobsedeerd door het communisme, wat tussen 1941 en 1945 leidde tot de meest wrede oorlog die ooit is gevoerd: die tussen Nazi-Duitsland en Sovjet-Rusland.

Christenen vreesden doorgaans het in hun ogen goddeloze communisme. Had aartsvader Karl Marx (foto) niet betoogd dat godsdienst ‘opium van het volk’ was, een droom waarmee de ellendige aardse situatie werd weggedacht? Lenin en zijn opvolgers Stalin, Chroesjtsjov en Brezjnev onderdrukten het christendom. Christenen als de hervormd predikant F.J. Krop (1875-1945) verzetten zich al snel na de Russische Revolutie fel tegen het communisme. Krop  (foto) was voorzitter van een wat obscuur ‘Nationaal Verbond’ dat de titel ‘Godsdienst, Gezin, Gezag’ droeg. In die hoedanigheid hekelde hij de Sovjet-Unie en ging met een reizende tentoonstelling tegen het bolsjewisme door Nederland om te laten zien hoe erg het leven er was. Op het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme aan de Vrije Universiteit worden nog fascinerende fotoboeken bewaard van die reizende tentoonstelling.

De meerderheid van de predikanten deelde de overtuiging van Krop. Maar een kleine minderheid van hen daarentegen dweepte, alle godsdienstvervolging ten spijt, voluit met de Sovjet-Unie. Ze vermoedden er de hemel op aarde. Predikanten als Benjamin Boers en John William Kruyt (foto) liepen in de jaren twintig weg met de rode revolutie. Decennia later, toen de misdaden van het Sovjetbewind al lang en breed bekend waren, liepen er nog steeds christenen rond die het Sovjetcommunisme vergoelijkten. De reeks van namen die je hierbij kunt noemen, is schier eindeloos: theologen als Albert Jan Rasker, Bert ter Schegget, Dick Boer en nog zowat figuren bleven ziende blind en horende doof voor de totalitaire dictatuur in het Oosten.

Je zou hen ‘nuttige idioten’ kunnen noemen. Die term is lange tijd ten onrechte toegeschreven aan Lenin (foto), de leider van de Russische Revolutie. De herkomst van het begrip is niet duidelijk, het begrip zelf wel: deze christenen zetten zich in voor een zaak die evident fout was en die degenen met wie ze sympathiseerden in het vuistje deden lachen. Nuttige idioten: ik heb lang gedacht dat die behoorden tot een verleden tijd. Maar zie: ze lopen nog steeds rond en luisteren tegenwoordig naar de namen Janneke Stegeman en Alain Verheij. In hun ‘manifest voor een christendom zonder moslimhaat’ betogen ze in zeven punten dat christenen bloot staan aan de verleiding om PVV te stemmen, het vehikel van Geert Wilders, die de islam een politieke ideologie noemt en doortrokken ziet van joden- en christenhaat. En zeker, zulke christenen bestaan. Vooral SGP-ers (zelf aanhangers van een theocratische partij) zijn gevoelig voor de lokroep van Wilders.

Maar wat ze volstrekt niet begrijpen: deze christenen (maar ook vrijdenkers) koesteren niet eenvoudig haat tegen de islam, ze zijn eerst en vooral angstig en bezorgd en hebben daarvoor goede redenen. Niet alleen immers in de islamitische wereld wordt andersdenkenden geen enkele rust gegund en zijn christenen noch vrijdenkers hun leven zeker, ook in Nederland wordt een alleszins redelijke moslim als de Koerdische schrijver Celal Altuntas (foto) door andere moslims met de dood bedreigd als hij kritiek levert op gedrag en houding van migranten.

Er zijn zoveel voorbeelden te geven van de cultuur van geestelijke dwang, intimidatie en regelrecht fysiek geweld tegen andersdenkenden buiten én binnen de islam, dat het niet verwonderlijk mag heten dat christenen (en vrijdenkers) enigszins bevreesd naar deze godsdienst kijken. Hoe zou die veronderstelde christelijke ‘haat’ zich overigens uiten? Uitzonderingen daargelaten eigenlijk alleen in het stemhokje. En dan nog: van alle zwevende kiezers in Nederland lijken juist die van de SGP relatief nog het meest honkvast, alle ‘moslimhaat’ ten spijt. Ze zijn wel ontvankelijk voor de lokroep van Wilders maar of ze deze vogel electoraal ook massaal volgen? Dat valt te betwijfelen.

Veilige voorspelling: ook in 2018 schommelt de SGP, als tijdens de laatste decennia, tussen de twee en drie kamerzetels. Een electoraal stabielere partij dan de SGP is in Nederland niet denkbaar. Van de genuanceerdere en ook wat ‘linksere’ Christen Unie (tussen aanhalingstekens, want echt links kan de ChristenUnie niet genoemd worden) lijken nog minder mensen een electorale overstap naar de extremistische eenmanspartij van Wilders te overwegen.

Wie christenen kent (en ik ken veel christenen) weet: dit zijn geen mensen van de haat, maar hooguit van de bezorgdheid. Stegeman en Verheij zouden er versteld van staan hoeveel juist kerken doen aan de opvang van migranten. Onze hooghartige ‘hipsterchristenen’ maken net zo’n karikatuur van het hedendaagse, ‘verburgerlijkte’ christendom als ultralinkse dominees in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw deden toen ze – salondominees die ze waren – met veel bombarie en nog meer hoogmoed het in hun ogen ‘christelijke klootjesvolk’ de maat namen. Ze weten dat ze dit straffeloos kunnen doen, aangezien Nederlandse christenen doorgaans keurige mensen zijn, te netjes om terug te slaan. Sterker nog, de zelfbenoemde ‘theoloog des twitterlands’ leeft ervan zijn ‘burgerlijke’ en keurige geloofsgenoten op de kast te jagen, heel wel in het besef dat christenen zijn pesterijtjes lankmoedig over zich heen laten komen. Wordt hem door een buitenstaander gezegd wie hij is (‘nuttige idioot’) dan is het huilen geblazen.

Terug naar het Manifest voor een christendom zonder moslimhaat. Dat bevat niet louter onzin maar veeleer waarheden als koeien, die zeker een historicus doen gapen. Natuurlijk is de ‘joods –christelijke beschaving’, waar Wilders zo op tamboereert, een mythe. Zoals historicus Loe de Jong eens terecht opmerkte: de Holocaust is tevens het product van twintig eeuwen christelijk antisemitisme. Ik las dezer dagen nog eens Hitlers Wien, het standaardwerk van de vorig jaar gestorven historica Brigitte Hamann (1940-2016). Het blijft afschrikwekkend om te lezen hoe de Weense burgemeester Karl Lueger van de Christelijk Sociale Partij rond 1900 Jodenhaat gebruikte om zijn eigen populariteit op peil te houden. En de leider van de ‘Al-Duitsers’ Georg von Schönerer was een zo mogelijk nog fellere antisemiet en ook al iemand die op zijn manier de christelijke godsdienst beleed. Beiden hadden ieder op eigen wijze een funeste invloed op Hitler.

Aan dit alles moet wel aan toegevoegd dat veel christenen Joden het (in hun ogen) ‘volk Gods’ tijdens de Tweede Wereldoorlog onderduik hebben verleend – wat sommigen van hen niet verhinderde toch nog aan christelijke zending onder de Joden te doen. Zo gecompliceerd kan geschiedenis soms zijn. En ook na 1945 bleven er nog genoeg sporen over van christelijk antisemitisme. Tegelijkertijd ontstond er langzaam maar zeker een ‘christelijke theologie na Auschwitz’, waarbij theologen kritisch begonnen te schrijven over de gruwelijke Jodenhaat die het christendom vanaf haar ontstaan tot aan de Holocaust heeft beheerst.

Zeker de laatste drie decennia kan de hoofdstroom van het christendom, enkele kleine, sektarische kerken daargelaten, niet meer van antisemitisme worden beschuldigd. Eerder is het zo dat de grote kerken soms filosemitisch zijn geworden en joden juist aan de borst drukken, wat weer tot ongemak bij joden leidt. De ‘onopgeefbare solidariteit’, waarover de Protestantse Kerk in Nederland rept, is nobel maar leidde sinds 1967 soms ook tot een kritiekloze opstelling tegenover de Israëlische bezetting van de Gaza en de Westelijke Jordaanoever.

Het zijn overigens vooral agnosten als Geert Wilders (foto) die reppen over de ‘joods-christelijke beschaving’, waarmee slechts een eigen doel gediend wil worden: de tegenstelling tussen de zogenaamd Joods-christelijke beschaving en de islam aan te tonen. Dat gezegd hebbend: niemand mag de ogen sluiten voor de virulente Jodenhaat in de islamitische wereld. De moslimlanden in Noord-Afrika hebben strikt genomen weinig tot niets te maken met het conflict tussen Israel en de palestijnen maar de Jodenhaat onder moslims aldaar (en de migranten hier) stemt niet opgewekt.

Daar hadden de hipstertheologen Verheij en Stegeman wel iets over mogen zeggen in hun manifest. Dat het niet gebeurt, verbaast niet. Janneke Stegeman is een soort omgekeerde Geert Wilders: waar Wilders zich ontpopt heeft tot een kritiekloze adept van Israel, daar omhelst Stegeman al even kritiekloos palestijnen.

Er bestaat intussen een belangrijk verschil tussen de huidige Westerse wereld en de wereld van de islam en dat schuilt in het zelfreinigend vermogen van de Westerse democratie. Die kan een bullebak als Donald Trump (foto) voortbrengen maar ook weer afzetten, zoals het geval van Richard Nixon leerde. De islamitische landen in het Midden Oosten zijn ordinaire dictaturen, waar geen tegenspraak of zelfreiniging mogelijk is. En een fiks deel van de moslimmigranten in Nederland lijkt van tegenspraak niet gediend. Het blijkt iedere keer weer als schrijvers en intellectuelen met een islamitische achtergrond het wagen zich kritisch over de godsdienst van hun jeugd uit te laten: doodsbedreigingen zijn hun deel, zoals de recente rel rond Celal Altuntas nog eens bewijst.

De boetepredikers Stegeman en Verheij hebben daar geen boodschap aan. Liever kiezen ze de makkelijke weg door hun brave geloofsgenoten te geselen. Het getuigt zacht gezegd van een verkeerde timing nu het christendom in het Midden Oosten vrijwel van de kaart is verdwenen, verdreven door een onverdraagzame, totalitaire en sektarische islam. En daarbij gaat het niet zachtzinnig toe, zoals het onthoofden van 21 koptische christenen in Libië (foto) in februari 2015 nog eens bewees. Het getuigt ook van verborgen hoogmoed: kijk ons, keurige theologen, eens solidair zijn met de migranten in ons midden. Maar het getuigt van paternalisme: die migranten worden net zo min serieus genomen als de christelijke zorgen over de gewelddadige kanten van de islam.

Radicale moslims, niet uit op welke dialoog ook, zullen Stegeman en Verheij intussen als nuttige idioten beschouwen. Zij omschrijven christenen eeuwen na dato nog altijd als ‘kruisvaarders’, terwijl christenen zich de laatste jaren juist inspannen om ‘in gesprek’ te komen met moslims. Het duo maakt duidelijk dat ‘nuttige idioten’ geen historische verschijningen uit de vorige eeuw zijn, maar nog altijd onder ons verkeren.