Dezer dagen stuitte ik via internet bij toeval op het overlijden van ene Karel ten Haaf (1962-2019), die op 17 mei jongstleden het tijdelijke met het eeuwige verwisselde. Ik had nog nooit van Ten Haaf gehoord. Hij schijnt een schrijver te zijn geweest, over wiens literaire werk ik geen oordeel kan vellen. Mijn aandacht werd getrokken door iets anders: deze Ten Haaf, zo bleek uit necrologieën, beschouwde zichzelf als ‘Trotskist’ en zou over de Russische revolutionair Leo Trotski (1879-1940, foto) een van de grootste boekenverzamelingen van Nederland hebben opgebouwd. Niet uit zuiver historische belangstelling maar omdat hij Trotski anno 2019 nog altijd als een lichtend voorbeeld beschouwde. En dat terwijl Trotski zich na zijn beslissende bijdrage aan de Russische Revolutie ontpopte als een politiek warhoofd die zijn tijd niet meer begreep, zoals tijdens zijn leven en na zijn dood door verschillende auteurs al lang is aangetoond.

Historicus Gerard Aalders publiceerde onlangs zijn memoires onder de titel Het Instituut. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie als speelbal van Den Haag en koningshuis. Hoewel de titel een speelse verwijzing is naar de zevendelige literaire serie Het Bureau van J.J. Voskuil zijn de verschillen groter dan de overeenkomsten. Aalders heeft geen literaire pretentie en zijn hoofdpersonages zijn niet versleuteld maar worden met naam en toenaam genoemd. Hij beschrijft tot in detail over zijn jaren (1993-2010) op ‘de oorlog’, zoals het NIOD door medewerkers in de wandelgangen genoemd werd. Zijn verhouding met zijn leidinggevenden verslechterde gaandeweg en hij kreeg meermalen een spreekverbod opgelegd omdat hij onwelgevallige dingen zei en schreef. Zijn boek stemt tot nadenken: allereerst over de lange schaduw van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, dan over de vrijheid van meningsuiting in de wetenschap en ten slotte over de verschillende soorten verantwoordelijkheden die betrokkenen hadden.

Dezer weken las ik het voortreffelijke boek Brutus. De nobele samenzweerder, geschreven door de Britse historica Kathryn Tempest. Een geweldig boek dat de vraag oproept of het alleen nobele idealen waren die Brutus bezielden. De ondertitel ten spijt geeft Tempest op die vraag geen eenduidig antwoord. Ze houdt het erop dat Brutus voor altijd wel een raadsel zal blijven. Zelf vermoed ik dat ‘koningsmoordenaars’ nooit alleen door nobele idealen worden gedreven. Vrijwel altijd lijken er duistere motieven mee te spelen, zoals afgunst op het charisma en de aandacht die de aanzienlijken en machthebbers genieten. Ik moest bij het lezen van Brutus onweerstaanbaar denken aan Volkert van der Graaf, de moordenaar van Pim Fortuyn, die zich tijdens zijn rechtszaak beriep op hooggestemde idealen, maar die – zelf gespeend van ieder charisma – vooral jaloers lijkt te zijn geweest op het onmiskenbare charisma van Fortuyn. Hoeveel verschillen er ook tussen Brutus en Van der Graaf zijn aan te wijzen, ze hadden dit gemeen: ze wisten de loop van de geschiedenis niet te veranderen.

Na zijn daverende verkiezingsoverwinning bij de Provinciale Statenverkiezingen hield Thierry Baudet een inmiddels veelbesproken overwinningsspeech, waarin hij zich met een verwijzing naar ‘de uilen van minerva’ wilde laten gelden als intellectueel. Een intellectueel die weliswaar zei te geloven in de Westerse beschaving, maar die tegelijk de noodklok luidde. Een ‘wedergeboorte’ zou nodig zijn. Hij en zijn partij zouden ‘naar het front’ geroepen zijn om…ja, om wat? Om alles anders te doen. Heeft deze historicus dan de recente geschiedenis niet paraat? In 1991 verscheen een intrigerend boek onder de titel Alles moest anders. Het onvervuld verlangen van een linkse generatie. Daarin vertellen ex-communistische babyboomers over hun vergeefse streven naar een radicaal andere wereld. Had Baudet dat boek gelezen dan had hij op verkiezingsavond 20 maart niet zulke grote woorden gebruikt

Om de zoveel tijd word ik helemaal in beslag genomen door het werk van Franz Kafka. Ik herlees het een en ander van zijn altijd fascinerende werk, onder meer de onvoltooid gebleven roman Het proces. Lezing – voor het historisch radioprogramma OVT van de VPRO – van het voortreffelijke boek Kafka’s laatste proces. De strijd om een literaire nalatenschap van de Israëlische auteur Benjamin Balint in februari 2019 was ditmaal de aanleiding. Dat boek had de schrijver weer helemaal bij me teruggebracht. Kafka, die in 1924 stierf, kreeg niets mee van de roem die zijn werk ten deel zou vallen. In Nederland werd het werk voor de Tweede Wereldoorlog ontdekt door een enkele theoloog (K.H. Miskotte) en enkele schrijvers, onder wie H. Marsman en S. Vestdijk. Hun interpretaties toonden al in een vroeg stadium wat de kracht van Kafka’s werk zou blijven: zijn romans, novellen en verhalen lezen als fonkelende en tegelijk duistere sprookjes en parabels die zich eindeloos lenen voor interpretatie. 

Dezer dagen brengt Theater Utrecht Caligula van Albert Camus op de planken. Voordat ik een voorstelling in de Stadsschouwburg in Utrecht bijwoonde herlas ik het toneelstuk en werd wederom getroffen door de zeggingskracht van Camus’ werk. Hij is de schrijver van een klein, overzichtelijk oeuvre dat in alle beknoptheid stem geeft aan zowel nihilisme als humanisme. Zijn oeuvre lijkt de tand des tijds vooralsnog te kunnen doorstaan. Camus stierf bijna zestig jaar geleden maar nog altijd wordt er naar zijn werk gewezen en inspireert hij zowel schrijvers als lezers. Caligula behoort tot zijn vroege werk en kan gelezen worden als onderdeel van een drieluik met het essay De mythe van Sisyfus en de roman De vreemdeling. Het verbeeldt het inzicht dat de dood de enige zekerheid in het leven is. En het verbeeldt de eis meer te willen dan er op deze wereld te vinden is, een eis die ook door een Nederlandse schrijver is verwoord.

Vorig jaar, om precies te zijn op 13 april 2018, stierf Martin van den Heuvel, Rusland- en Oost-Europa-deskundige. Hij werd (ten onrechte) geassocieerd met het typetje dr. Clavan van Kees van Kooten. Van den Heuvel was een serieuze wetenschapper en journalist die iets presteerde dat schrijver Willem Frederik Hermans pretendeerde: hij had altijd gelijk. Zijn beheerste maar niet minder polemische autobiografie Uit het leven van een anticommunist (1998) toont aan hoe velen (politici, predikanten) in Nederland heulden met het ‘reëel bestaande socialisme’ in Rusland en Oost-Europa, dat in werkelijkheid een totalitaire dictatuur was. Ik herdacht hem op 30 december 2018 al kort in het historisch radioprogramma OVT (https://www.vpro.nl/programmas/ovt/luister/afleveringen/2018/30-12-2018.html) maar wil hier wat langer bij Martin van den Heuvel stilstaan.

Lees verder →

Het is alweer tien jaar geleden dat de Russische schrijver en voormalige Sovjet-dissident Alexander Solzjenitsyn stierf, 89 jaar oud. En het is honderd jaar geleden dat hij werd geboren. Solzjenitsyn was een uiterst omstreden figuur, niet alleen bij de Sovjet-autoriteiten, maar ook onder zijn mede-dissidenten. Hij is – althans in Nederland – nu vrijwel vergeten, niet alleen omdat de Sovjet-Unie al bijna dertig jaar ter ziele is, maar ook vanwege zijn christelijk geloof, zijn kritische en volgens sommigen antisemitische houding tegenover de vooraanstaande rol van veel Joden tijdens de Russische Revolutie en niet te vergeten vanwege zijn sympathie voor Poetin, die hem in zijn laatste levensjaren opzocht en wiens herstel van de Russische ‘waardigheid’ door Solzjenitsyn hogelijk bewonderd werd na de chaotische jaren negentig ten tijde van Boris Jeltsin. Poetin herdacht en eerde Solzjenitsyn op diens honderdste geboortedag op 11 december 2018 postuum opnieuw en spande de schrijver zo nog eens handig voor zijn imperialistische karretje. Hoe intussen Solzjenitsyn werkelijk te herdenken? Als de moedige dissident of als de enghartige nationalist, zoals Poetin doet? Of als allebei? Bij al zijn Russische engagement was en bleef Solzjenitsyn ook een ongrijpbaar, moeilijk toegankelijk individualist. Ik publiceerde onderhavig artikel na zijn dood in 2008 in het Historisch Nieuwsblad, maar plaats het hier opnieuw, omdat Solzjenitsyns leven larger than life was. Er kan nooit genoeg over hem worden nagedacht.   

Lees verder →

In oktober 2016 schreef ik op deze website een artikel over de theoloog H. M. (‘Harry’) Kuitert. Ik had me in zijn werk verdiept als opmaat naar een symposium dat op 24 november 2016 werd georganiseerd door de Vrije Universiteit, mijn werkgever. Kuitert was toen 92 jaar en zou het jaar daarop sterven. In zijn laatste levensjaar liet Kuitert delen van zijn archief overbrengen naar het Historisch Documentatiecentrum en na zijn dood kwam het hele archief over dankzij dochter Lisa. Dat archief is fascinerend omdat het de ontwikkelingsgang in het denken van Kuitert laat zien. Op de publicatie van ieder boek ontving hij brieven met zowel commentaar als bijval. En daarnaast bevat het archief tal van gedrukte stukken: krantenartikelen over en interviews met hem. Ze tonen dat Kuitert nog lang gelovig is gebleven en dat hij pas laat atheïst werd. Dit artikel is een licht bewerkte versie van een bijdrage die ik recent in een vriendenbundel publiceerde.

Lees verder →

Heeft er ooit zo’n imponerende tweeling op aarde rondgelopen als de gebroeders Medvedev? Ik denk het niet. De historicus Roy (links) en de biochemicus Zjores (rechts) hebben samen en afzonderlijk een enorm oeuvre bij elkaar geschreven, voornamelijk over de misstanden in de Sovjetunie. Ze werden ieder op eigen wijze ook zelf slachtoffer van het totalitaire communistische systeem, maar waren niet klein te krijgen. En niet van elkaar te scheiden, hoe ver ze ook uit elkaar woonden. Tot de dood Zjores op 15 november jongstleden hen scheidde, een dag na hun beider verjaardag. Die vierden ze in Londen vierden ten huize van Zjores, die daar na zijn verbanning uit de Sovjetunie decennia woonde en bleef wonen, ook al had de laatste Sovjetleider Michail Gorbatsjov hem in 1990 het staatsburgerschap weer teruggegeven. Roy bleef, lang geschaduwd door de geheime dienst KGB, in Moskou. De geschiedenis van beide broers laat zich lezen als een persoonlijke geschiedenis van de Sovjet-tragedie, waarin zij zich – zo kan zonder terughoudendheid worden gesteld – bijzonder heldhaftig gedroegen.

Lees verder →