Op 7 december van dit jaar (2022) publiceerde ik onderstaand opinieartikel in het Nederlands Dagblad. Ik werd om dit artikel gevraagd na een bijdrage aan het radioprogramma Dit is de Dag, waar ik in discussie met de conservator van het Verzetsmuseum in Amsterdam betoogd had dat verzetsmensen het predicaat Verzetshelden verdienden. Niet dat verzetshelden onfeilbaar zijn. Het zijn veeleer karakters, mensen met eigenwijze opvattingen. Maar juist door dat karakter konden ze in de Tweede Wereldoorlog uitstijgen boven veel andere Nederlanders en brachten ze de moed op zich belangeloos in te zetten voor in het nauw gedreven medemensen. Ik publiceer dit artikel nu ook hier op mijn eigen website.

Op 9 november 2022 werd in de Universiteitsbibliotheek Utrecht, waar het archief van de historicus Pieter Geyl wordt bewaard, het boek “Pieter Geyl & Britain. Encounters, Controversies, impact” gepresenteerd. Dit boek, uitgegeven door University College of London Press, bevat bewerkte en uitgewerkte lezingen die in 2016 waren gehouden aan het University College, aangevuld met enkele andere artikelen over de veelzijdige historicus. Geyl begon zijn academische carrière in Londen waar hij in 1919 tot hoogleraar ‘Dutch Studies’ werd benoemd. Mijn artikel in de bundel ging over Geyls literaire ambities, bij de presentatie van het boek sprak ik over een ander onderwerp: zijn moeizame relatie met zijn oudere en beroemde vakgenoot Johan Huizinga. Dit is de geannoteerde versie van de lezing die ik op 9 november hield.

Tot de jaren zestig was geloof nog heel gewoon. De Nederlandse bevolking was door de bank genomen zeer religieus. Vandaag is een groot deel in religieus opzicht analfabeet. De secularisatie heeft zijn tienduizenden verslagen. Wat is dat voor fenomeen, die secularisatie? Hoe kon die zó wortelschieten in ons land? In de podcastserie Beschouwen en verstouwen: gesprekken over secularisatie ga ik samen met journalist Koos van Noppen (foto), met wie ik in 2008 en 2009 de radioserie Nieuw Protestants Peil maakte, voor het HDC Centre for Religious History aan de Vrije Universiteit Amsterdam in gesprek met theologen, historici en journalisten over het thema. Zij hebben zich in hun werk met secularisatie beziggehouden, maar die ook zelf – als tijdgenoten – ondergaan. Wat betekent het voor hen? Wat zien zij als de gevolgen? En wat is de toekomst van de religie in Nederland? Een voorbeschouwing, die tevens op de website HDCVU is gepubliceerd: https://www.hdcvu.nl/blog/een-nieuwe-podcastserie-van-het-hdc. Zelfplagiaat dus maar ik maak er geen geheim van, want het is voor een goede zaak: bekendheid geven aan deze podcastserie.

Hij schreef een groot aantal romans en verhalen maar is zo goed als vergeten: Adriaan van der Veen (1916-2003). Dat is niet terecht, want deze schrijver van sterk autobiografisch getinte romans was een fijnzinnig psycholoog die zichzelf en de mensen om zich heen scherpzinnig analyseerde en daarbij gecompliceerde thema’s niet schuwde. In zijn roman “Het wilde feest” (1952) stelde hij het thema antisemitisme aan de orde in de vorm van een kritisch zelfonderzoek. Het is een van de meest diepgaande romans over antisemitisme en over de omgang tussen Joden en niet-Joden die in de Nederlandse literatuur is geschreven.

Het is alweer vijftien jaar geleden dat Jan Wolkers (1925-2007) stierf en vijf jaar geleden dat zijn biografie verscheen. Ik las de met veel publiciteit omgeven biografie van Onno Blom pas dezer dagen en moest al lezend denken aan mijn vader, een generatiegenoot van Wolkers, ook geboren en opgegroeid in een gereformeerd gezin dat bovendien eveneens elf kinderen telde. Wolkers was een door instincten en scherpe intuïties gedreven ‘oermens’ en een kunstenaar in alle betekenissen van het woord. Hij brak luidruchtig met het gereformeerde milieu maar bleef de Bijbel trouw, gelezen als een verzameling fantastische vertellingen. Bij mijn even stevige als zachtmoedige vader was het precies andersom: hij bleef vasthouden aan de heilsboodschap van de Bijbel maar was geen groot Bijbellezer, hij las liever boeken over geschiedenis. Terwijl Wolkers het ‘beeld der vaderen’ bespotte, zag mijn vader met nostalgie om naar een wereld waarvan hij goed besefte dat die tegen het eind van zijn leven verdwenen was.

Onder deze titel schreef ik voor de onvolprezen website Geheugen van de VU een artikel over het voortreffelijke boek dat socioloog en criminoloog Kees Sluys schreef over Herman Bianchi (1924-2015), decennia lang hoogleraar criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Bianchi raakte na zijn emeritaat (in 1987) enigszins in vergetelheid totdat volkskundige en schrijver J.J. Voskuil hem in de jaren negentig in het volle licht zette in zijn zevendelige cyclus Het Bureau, over het P.J. Meertensinstituut. Daarin wordt Bianchi opgevoerd als Karel Ravelli en niet al te vleiend geportretteerd. Sluys schetst in zijn biografie een deels bewonderend maar zeker niet onkritisch portret van een man die naar een betere wereld streefde maar die tegelijkertijd vervuld was van zichzelf. De charismatische Bianchi werd bewonderd door een rebellerende studentengeneratie maar verguisd door sommige collega’s die zijn vergezichten over de afschaffing van het strafrecht als wereldvreemd beschouwden: https://www.geheugenvandevu.nl/blog/vervuld-van-zichzelf-strevend-naar-een-betere-wereld-criminoloog-herman-bianchi

Enige tijd terug verbleef ik met een klein gezelschap van (merendeels) geografen in de Duitse stad Neurenberg en omgeving. Voor die gelegenheid verdiepte ik me weer in het Proces van Neurenberg (1945/1946) tegen nazi-kopstukken, waarover ik een klein plankje boeken heb staan – nog maar een fractie van wat over dit ‘proces van de eeuw’ is geschreven. Hoe dit proces te wegen? Was de rechtsgang naar behoren, kreeg iedereen zijn gerechte straf of werd de een streng gestraft, terwijl de ander er relatief goed van afkwam? En, zeker zo belangrijk, was dit een ‘tribunaal van overwinnaars’, zoals een historicus eens kritisch betoogde? Een impressie, eindigend met de ontmoedigende constatering dat de leiders van het huidige Rusland hoogstwaarschijnlijk nooit voor een tribunaal zullen verschijnen.

In 2008 publiceerde ik een artikel over de antirevolutionaire journalist, econoom en diplomaat Johan Alexander Nederbragt (1880-1953), een opmerkelijke verschijning die in de jaren dertig van de vorige eeuw met nauw verholen sympathie schreef over Adolf Hitler en zijn nationaalsocialisme en die zich in de late jaren veertig opwierp als pleitbezorger en vurig supporter van de in 1948 opgerichte staat Israël. Wat dreef Nederbragt, in zijn beschouwingen tijdens de jaren dertig en wat dreef hem in zijn liefde voor ‘het Heilige Land’ en ‘Gods volk’ nadien? Nederbragt heeft de wereld over zijn opmerkelijke werdegang in het ongewisse gelaten, ook al publiceerde hij in zijn levensavond dikke memoires. Daarin komen we veel te weten over zijn herkomst en wederwaardigheden als journalist, econoom en diplomaat, maar blijven essentiële morele keuzes en overtuigingen ongenoemd.[1] Dit artikel werd eerder gepubliceerd in de bundel Reizen naar het Heilige Land. Protestantse impressies 1880-1960 (jaargang 16 van het Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1800).

Zondag 1 mei jongstleden was het mijn beurt boeken te bespreken voor het historisch radioprogramma OVT van de VPRO. Dikwijls kies ik mijn boeken zelf maar soms ook krijg ik van redactrice Christianne Alvarado titels aangereikt. Zo bracht zij me Hella S. Haasse. Leven in de verbeelding van Aleid Truijens onder ogen. Ik dacht meteen: dat vind ik interessant, want ik was benieuwd naar haar contacten met Willem Frederik Hermans (over wiens werk ze uitstekend heeft geschreven) en Harry Mulisch. Haasse zelf was dus een afgeleide, het ging me allereerst om die andere schrijvers. Na lezing van de schitterende biografie werd me duidelijk hoezeer ik Haasse daarmee onrecht deed. Want wat een boeiend leven en natuurlijk eerst en vooral: wat een schrijfster van een enorm, op zichzelf staand oeuvre waarover zeker zovele controverses ontstonden als over het werk van Hermans en Mulisch, al verloor Haasse zich niet in polemieken zoals (vooral) Hermans.

Woensdagmiddag 20 april jongstleden hield ik een lezing in het Auditorium van de Vrije Universiteit over het boek Een oorlogsplaquette ontrafeld. Het herdenkingsmonument 1940-1945 van de Vrije Universiteit Amsterdam. In dit boek schreef ik, op basis van samen met Tjeerd de Jong verricht onderzoek, biografieën van 90 mensen, wier naam staan vermeld op de oorlogsplaquette op de eerste verdieping van het hoofdgebouw van de VU. Van veel van die levens was weinig tot niets bekend. Nu zijn ze, in de woorden van emeritus-hoogleraar kunstgeschiedenis Ilja Veldman (wier vader Harm Veldman een van de namen op de plaquette is), ‘van onbekenden bekenden geworden’ en is hun levensgeschiedenis tot leven gewekt. In de lezing ging ik in op de zoektocht naar de uiteenlopende levens achter de namen en besprak ik ook dat wat ze gemeen hadden: hun dood tijdens en (veelal) ten gevolge van de oorlog. Mijn lezing en de andere lezingen die woensdagmiddag zijn hier terug te zien: https://vimeo.com/event/2024479/videos/699042455/ De levensbeschrijvingen zelf zijn te vinden op https://www.geheugenvandevu.nl/dossiers/digitaal-monument-1940-45