2 mei is de geboorte dag van schrijver, communist, activist en homoseksueel Jef Last (1898-1972). Wie kent en leest hem nog? Een bekende uitdrukking luidt: ‘Wie schrijft, die blijft’. Die uitdrukking veronderstelt dat wie maar veel publiceert, na zijn dood niet vergeten zal worden. Immers, er liggen boeken en soms zelfs een heel oeuvre, genoeg dus om iemand in herinnering te houden. Jef Last is het bewijs dat de uitdrukking een hardnekkige mythe is. Hij kreeg in 2021, bijna dertig jaar na zijn dood nog even een naleven door de biografie Bestaat er een raarder leven dan het mijne? Jef Last 1898-1972 die Rudi Wester over hem schreef. Dit artikel is een bewerking van een recensie die in 2021 in het Nederlands Dagblad is verschenen.

Soms krijg je een boek in de schoot geworpen dat je pakt, zonder dat je ooit eerder over het onderwerp of over de persoon had nagedacht. Dat overkwam mij recent toen ik het boek Zij zocht zichzelf niet. Herinneringen aan Ella Vogelaar (ParisBooks, 2023) kreeg toegestuurd door haar eerste echtgenoot Martien Bron. Dat hij het me toestuurde had de volgende reden: hij had mijn kritische bespreking in het radioprogramma OVT op 16 maart jongstleden gehoord over het boek In alles tot het uiterste. Leven en denken van Simone Weil van de ethicus Frits de Lange. Een goed boek, maar ik zag niets in de ondoorgrondelijke geheimtaal van Weil, een filosofe met een nog altijd grote reputatie onder filosofen en theologen. Daarop kreeg ik een mail van Martien Bron, die opmerkte dat Ella Vogelaar in de tijd dat ze samen studeerden en een relatie kregen in Weil een groot voorbeeld zag. Of ik zijn herinneringen aan haar wilde lezen. Dat deed ik met veel plezier.

Er zijn mensen wier oordeel je in de turbulente tijden waarin we nu leven enorm mist. Die turbulente tijden: Trump opnieuw president, Poetin nog steeds op oorlogspad in Oekraïne, de aanslagen van terreurorganisatie Hamas en de reactie van de regering-Netanyahu, onverschillig tegenover de gijzelaars en alleen maar uit op eigen politiek overleven. Ik had graag het oordeel van historicus Tony Judt (1948-2010) over dit alles gelezen. Judt is nu vijftien jaar dood, hij werd slechts 62 jaar. Wat een scherpzinnig man en wat een bezonken oordelen op basis van grote belezenheid spreidde hij ten toon. Afgelopen weken (her)las ik delen van zijn oeuvre en kwam opnieuw onder de indruk van zijn kennis en oordelen.

Simone Weil is een legendarische naam in de Franse filosofie. De jong gestorven Weil (1909-1943) was altijd langs me heen gegaan en dus veerde ik op toen ik ontdekte dat de begaafde theoloog en ethicus Frits de Lange een boek over haar had geschreven: In alles tot het uiterste. Leven en denken van Simone Weil. Het blijkt een compleet herziene uitgave van een boek dat hij in 1991 al had geschreven en dat ook toen al van een veelzeggende titel werd voorzien: Totale beschikbaarheid. Dat boek was me destijds geheel ontgaan, zoals dus de hele figuur Weil. Gezien de kwaliteiten van Frits de Lange koesterde ik verwachtingen van In alles tot het uiterste. En die zijn uitgekomen: wat een goed toegankelijk boek schreef hij over deze filosofe. De Lange is naar eigen zeggen zijn leven lang gefascineerd door Weil. Wat hij in haar ziet is mij na lezing van zijn voortreffelijke boek evenwel een raadsel: wat een dweepzieke, ondoorgrondelijke geheimtaal bezigde deze zoekende filosofe die veel meer kost voor psychologen is dan een serieus te nemen denker.  

In 1992 togen Gerard Borst en ik naar Amsterdam om daar ten huize van schrijver Alfred Kossmann (1922-1998) hem en zijn eeneiige tweelingbroer, historicus Ernst Kossmann (1922-2003) voor het Historisch Nieuwsblad te interviewen over hun leven en werk. Beide broers waren destijds zeventig jaar en konden terugkijken op een bijzondere loopbaan die hen op verschillende wegen had gebracht: Ernst was inmiddels emeritus-hoogleraar Geschiedenis na de Middeleeuwen in Groningen en bezette ten tijde van het interview de prestigieuze Cleveringa-leerstoel in Leiden, Alfred was een destijds nog immer productief schrijver, wiens werk Geur der Droefenis (1980) alom als een meesterwerk werd beschouwd. Hoewel het interview al van dertig jaar geleden is en de broers al meer dan twintig jaar dood zijn, vind ik het nog immer een prachtig portret van twee intellectuelen die elkaar prachtig aanvullen bij het vertellen van hun levensverhaal. Omdat het digitaal niet meer terug te vinden is, hierbij nog eens gepubliceerd. 

79 jaar geleden werd op deze dag (17 februari 1946) het Humanistisch Verbond opgericht. Drijvende kracht erachter was Jaap van Praag, die tijdens de oorlog in de onderduik had gezeten en in die tijd schreef aan het boek Modern humanisme. Een renaissance? (1947) Een boek met een vraagteken, want de oorlog had laten zien dat humanisme even niet de eerste prioriteit had van de mensheid.

Gisteren schreef ik op Linkedin onderstaande bijdrage over Leiders en hun volgelingen, me ingegeven door wat zich momenteel (weer) voltrekt in de wereld van democratieën maar natuurlijk ook daarbuiten. Daarbij interesseren mij minder de Leiders (met een hoofdletter) dan de volgelingen. Neem de gebeurtenissen rond Trump, hieronder niet eens genoemd: hij heeft de Republikeinse partij volledig naar zijn hand kunnen zetten dankzij jaknikkers, meelopers en opportunistische bekeerlingen, van wie de huidige vice-president J.D. Vance de meest beruchte is. Hij vergeleek Trump tijdens diens eerste periode (2016-2020) nog met Hitler en zit nu op het pluche. Maar zonder Trump is hij weer een anonymus, wiens boek niet of nauwelijks zou zijn opgemerkt. De Republikeinse partij is inmiddels een tot een Führerpartij verworden, zoals eens de NSDAP en bij ons de PVV, zelfs geen partij maar een beweging, de Wilders-beweging.

Op 7 januari jongstleden werd het archief van historicus George Puchinger (1921-1999) aan de Vrije Universiteit opengesteld voor onderzoekers. Vlak voor zijn dood had Puchinger bepaald dat het een kwart eeuw gesloten diende te blijven nadat hij er door historicus Herman Langeveld in het eerste deel van diens Colijn-biografie Dit leven van krachtig handelen (1998) van was beticht onwelgevallige feiten uit het leven van de vooroorlogse premier te hebben verdoezeld. Het leidde tot een hevige ‘Historikerstreit’ aan de VU, die ik eerder hier heb beschreven: https://wimberkelaar.com/2018/04/11/een-heuse-historikerstreit-aan-de-vrije-universiteit/ Puchinger voelde zich aangevallen en besloot dat historici voorlopig niet met hun ‘vieze vingers’ aan zijn archief mochten komen. Na de openstelling van het archief ging Langeveld op onderzoek uit, benieuwd als hij was of er brieven van of over hem in het archief lagen opgeslagen. Die trof hij niet aan. Wel stuitte hij op een beknopte briefwisseling tussen Puchinger en Gerard-Kornelis van het Reve. Zelf voelde hij geen behoefte er een artikel over te schrijven maar toen ik aanbood dat graag te willen doen ging hij meteen akkoord. Het resultaat is te lezen op de onvolprezen website Geheugen van de VU van universiteitshistoricus Ab Flipse: https://www.geheugenvandevu.nl/blog/protestant-katholiek-het-allemaal-hetzelfde-tuig

Zondagmiddag 26 januari gaf ik bijgaande lezing bij de boekpresentatie van het boek dat de journalist Trudy van der Wees schreef en dat in de synagoge van Delft ten doop werd gehouden: Kees Chardon 1919-1945. Boegbeeld van het Delftse verzet. De Delftse synagoge was een toepasselijk plaats voor de boekpresentatie. Kees Chardon was een geboren en getogen Delftenaar en hij heeft in zijn korte leven honderden (!) Joden gered uit handen van de nazi’s. Trudy gaf een uitgebreid overzicht van zijn leven en werk en had mij gevraagd iets te zeggen over de houding van de gereformeerde ‘afstammelingen’ van Abraham Kuyper tegenover de nazi’s voor en hun opstelling tijdens en (kort) na de oorlog, nu Kees Chardon was opgegroeid in een gereformeerd gezin.

Donderdagmiddag 23 januari sprak ik onderstaande lezing uit over historicus George Puchinger (1921-1999) en zijn generatiegenoten. Nu zijn archief na een kwart eeuw is geopend organiseerde het HDC Centre for Religious History een symposium op de Vrije Universiteit over zijn nalatenschap. Ik deed archiefonderzoek naar zijn relatie met andere historici en stuitte daarbij op tal van brieven waarin hij afgaf op wat hij beschouwde als ‘dorre pennenlikkers’. Maar die ‘dorre pennenlikkers’ hadden het dikwijls wel gebracht tot hoogleraar en vaak school gevormd, anders dan de eenling die George Puchinger altijd was en bleef.