Je hoort over Voltaire (1694-1778) tegenwoordig niet zoveel goeds meer. Hij zou een verkeerde kijk op het jodendom en christendom hebben, zich in de omgang laten kennen als een nurkse, onaangename man en hij zou – dit weer als steen des aanstoots voor vrijdenkers – geen ‘echte’ atheïst zijn geweest en slechts een halfhartig vertegenwoordiger van de Verlichting (die tegenwoordig vooral ‘radicaal’ moet heten). Toch lees ik hem graag, want bij alles wat over hem gezegd is: Voltaire was eerst en vooral een uitmuntend schrijver, een die bovendien uitgroeide tot een instituut met wie de machtigen der aarde zich graag inlieten. Dankzij geweldige vertalers, van wie in het bijzonder Hannie Vermeer-Pardoen met alle eer moet worden genoemd, is zijn frisse werk voor iedereen toegankelijk.

Tussen 2000 en 2010 schreef ik op verzoek van mijn vrienden Willem Bouwman en Nelleke Vermeer, destijds verantwoordelijk voor de boekenbijlage, regelmatig artikelen en recensies voor het Nederlands Dagblad. Meestentijds over fascisme, nationaalsocialisme, communisme en historiografie. Sommige van die artikelen vind ik de moeite waard om hier nog eens te plaatsen. Onderstaand artikel verscheen naar aanleiding van de in 2006 gepubliceerde studie A.E. Cohen als geschiedschrijver van zijn tijd onder redactie van J.C.H. Blom, D.E.H. de Boer, H.F. Cohen en J.F. Cohen. Hoewel H.F. (Floris) Cohen en J.F. (Jaap) Cohen als respectievelijk zoon en kleinzoon vanzelfsprekend dichtbij A.E. (Adolf) Cohen staan, was redacteur J.C.H. (Hans) Blom de ware geestverwant van Adolf Cohen.

Vandaag, op 10 mei, werd hij geboren: de Zuid-Afrikaanse dominee Christiaan Frederik Beyers Naudé (1915-2004), de man die van ver kwam. Geboren als zoon van een van de oprichters van de nationalistisch Afrikaner Broederbond, keerde hij zich na het bloedbad in Sharpeville (1960), toen het leger 69 vreedzaam protesterende zwarten doodschoot, tegen de apartheid in zijn land. In 1972 kende de Vrije Universiteit hem een eredoctoraat toe. Dat ging niet zonder slag of zonder stoot. Er rezen bezwaren tegen deze toekenning, maar die vonden aan de inmiddels progressieve VU maar beperkt gehoor. Ik publiceerde dit portret eerder in mijn boek ‘Het is ons een eer en een genoegen’. Eredoctoraten aan de Vrije Universiteit sinds 1930 (2007) maar plaats het hier ter gelegenheid van de geboortedag van Beyers Naudé.

Bijna een eeuw geleden, in 1924, diende een gereformeerde procuratiehouder een klacht in tegen de Amsterdamse predikant J.G. Geelkerken. Hij had op 23 maart 1924 een preek van Geelkerken gehoord over de zondeval, waarin hij twijfel hoorde doorklinken of de slang in het paradijs wel echt had gesproken, zoals in Bijbelboek Genesis stond beschreven. Hij diende een klacht in die na een slepende procedure in 1926 als uitkomst had dat Geelkerken als predikant van de gereformeerde kerken werd geschorst. Over ‘de kwestie-Geelkerken’ is veel geschreven, niet in de laatste plaats door kerkhistoricus Maarten J. Aalders die een omvangrijke biografie over de afgezette predikant schreef. Toch ontbreekt een eigentijdse beschouwing in zijn studie: de rede die vrijdenker Jan Hoving (1877-1939, afbeelding) in 1924 over de kwestie hield. Een interessante rede aangezien daarin een breder, ook nu nog actueel thema wordt besproken: wat blijft er van godsdienstig geloof als getwijfeld wordt aan teksten in heilige boeken?

Op 4 april 1968 werd Martin Luther King vermoord. De wereld rouwde en de Vrije Universiteit niet minder. De universiteit had drie jaar tevoren namelijk een eredoctoraat toegekend aan de burgerrechtenactivist. Naast hem werden in 1965 nog vijf eredoctoraten toegekend, maar al die eredoctores stonden in de schaduw van King. De VU was (en is) trots op dit eredoctoraat. De toekenning markeerde de verandering van de universiteit in de jaren zestig: van een behoudend en blank gereformeerd bolwerk veranderde ze in een progressieve instelling waarin voorzichtig maar nadrukkelijk gezocht werd naar solidariteit met de verworpenen der aarde. De VU was dan ook dolblij King als eredoctor te kunnen presenteren, al moest er omzichtig gemanoeuvreerd worden om de gereformeerde achterban wereldwijd, die weinig van de zwarte “oproerkraaier” moest hebben, niet van zich te vervreemden. Ik publiceerde onderhavige bijdrage eerder in mijn boek Eredoctoraten aan de Vrije Universiteit sinds 1930 (2007) maar acht het de moeite waard het hier op de sterfdag van King nog eens te plaatsen.

Omdat mijn gewaardeerde jonge collega Koos-jan de Jager (let op deze jonge historicus, we gaan nog veel van hem horen) met dank aan vormgever Joost van Ommen mijn recent geschreven column op de website van het Historisch Documentatiecentrum van de Vrije Universiteit heeft gezet, plaats ik het hier nu ook op mijn eigen website. Het bespreekt in het korte bestek van een column een groot en steeds – zeker bij crises – terugkerend thema: is ‘Gods hand’ aanwijsbaar in de geschiedenis? Bij crises als de huidige duikt die vraag dikwijls op. Christelijke historici zijn tegenwoordig terughoudend in hun oordeel. Maar er zijn vakbroeders met minder schroom.

Dezer dagen las ik De langste adem. Een leven met Joost Zwagerman van zijn ex-vrouw Arielle Veerman. Een indrukwekkend boek waarin ze de door de grachtengordel bewierookte schrijver terugbrengt tot de mens die hij was en werd. Hij was een gedreven schrijver met een groot talent die zichzelf verloor in depressies. Zwagerman werd een kleine tiran die van alles van zijn vrouw eiste, haar kleineerde en achtervolgde met duizenden mails. Maar hij kon geen moment buiten haar en stortte ineen toen zij hem verliet, murw gebeukt door zijn dwingende eisen die haar geen ruimte lieten. Dit boek is een verslag van een teloorgegane liefde maar het is ook het verhaal van een (uiteindelijk) sterke vrouw en een onzekere, zichzelf overschreeuwende schrijver en niet te vergeten: van een conformistisch schrijversgilde dat Veerman als een baksteen liet vallen en boog voor schrijversroem.

De Nicaraguaanse dichter, priester en minister van Cultuur Ernesto Cardenal is op 1 maart gestorven. Ik schreef eens over hem in mijn boek Het is ons een eer en een genoegen. Eredoctoraten aan de Vrije Universiteit sinds 1930 (2007). In 1990 werd Cardenal namelijk een eredoctoraat toegekend aan de VU. Dat eredoctoraat was niet onomstreden: een eerdere eredoctor aan de VU klom namelijk in de pen en protesteerde heftig tegen de toekenning van de prijs aan Cardenal , die hij uitmaakte voor ‘hypocriet, leugenaar en propagandist’.

Op 28 februari 2007 stierf de Amerikaanse historicus Arthur M. Schlesinger jr. in de leeftijd van 89 jaar. Na zijn overlijden verschenen in de Nederlandse pers verscheidene levensberichten. Terecht, want met Schlesinger was een groot geleerde, uitmuntend schrijver en een geëngageerd tijdgenoot heengegaan. Wie de levensberichten las en tot dan toe weinig van Schlesinger wist, zal gedacht hebben: dit was een Amerikaans leven. Dat was het zeker. Schlesinger was niet alleen een studiegenoot van John F. Kennedy tot wiens speciale assistent hij in 1960 werd benoemd, hij verkeerde ook nadien in de hoogste Amerikaanse kringen. Schlesinger schreef bovendien over zeer Amerikaanse onderwerpen, zoals over de oorlog in Vietnam en over verscheidene presidenten, waarvan dat over het presidentschap van Kennedy, De duizend dagen, het meest bekend is gebleven. Minder bekend is dat hij ook een warme band onderhield met de Nederlandse historicus Pieter Geyl. Ik publiceerde dit artikel bij de dood van Schlesinger in het Nederlands Dagblad maar dat kent een ‘betaalmuur’, vandaar dat ik het hier licht bewerkt nog eens publiceer.

Dezer dagen las ik met genoegen de ruim twintig jaar geleden verschenen memoires van de journalist, documentalist en detectiveschrijver Martin Koomen, die jarenlang de feiten aandroeg voor de redactie van Vrij Nederland en daarover in 1999 – hij werd dat jaar zestig – een boekje opendeed. En hoe: in Een man van letters trekt niet alleen zijn eigen leven voorbij maar passeren ook de levens van talloze mensen die zijn pad gekruist hebben. Wat leert dit? Vooral dit: waar mensen samenwerken schuurt iets. Ze hebben hun eigenaardigheden, hun levensbeschouwingen en hun gewoonten en dat gaat niet altijd samen. Zijn boek biedt bovendien een nuttig tegenwicht tegen de heldenverering die hier en daar rond sommige journalisten is ontstaan en die hier als menselijk al te menselijk worden geportretteerd.