Op 12 juni 2015 stond Arthur Koestler centraal in de serie Raddraaiers van de redelijkheid van OBA Live (Human). Het programma is hier te horen:https://www.human.nl/speel~RBX_HUMAN_860113~wim-berkelaar-over-de-schrijver-arthur-koestler-oba-live~.html Koestler was een politiek activist, een rusteloze zwerver, een womanizer, een wetenschapsjournalist en wat al niet meer. Maar hij dankt zijn naam en faam vooral aan zijn roman Nacht in de middag, een meesterlijke en vroege (het boek verscheen in 1940) ontleding van de communistische partijtijger, voor wie het doel de middelen heiligde, ook al schoot het eigen leven erbij in. In 2012 verscheen een nieuwe editie van het boek bij de onvolprezen uitgeverij Schokland in De Bilt. Ik schreef een nawoord en publiceer dat hier, aangezien nooit genoeg aandacht kan worden gevraagd voor het boek en voor de inmiddels vrijwel vergeten maar eens wereldberoemde schrijver.

Op 29 april 2015 stierf de VU-filosoof Johan van der Hoeven. Hij was tussen 1963 en 1998 verbonden aan wat eerst de Centrale Interfaculteit en vanaf 1987 de faculteit der wijsbegeerte van de Vrije Universiteit heette. Van der Hoeven was verbonden met de calvinistische wijsbegeerte, maar vormde daarvan geen geharnaste representant. Hij was evenmin een eenvoudige apologeet maar veeleer een zoekend en peilend filosoof met een sterke belangstelling voor de wijsbegeerte van zijn tijd.

Pieter Geyl genoot na de Tweede Wereldoorlog internationale faam als historicus. Maar een ding bleef steken: dat hij nooit erkenning vond als literator. Hij publiceerde gedichten en een detective maar kreeg daarvoor nooit de waardering waarop hij recht meende te hebben. Ik zocht enkele jaren geleden voor het literaire tijdschrift Liter uit hoe er op Geyls literaire werk werd gereageerd en bracht  in kaart hoe hij daar vervolgens zelf weer op reageerde. Dit artikel gaat uitsluitend over Geyls literaire ambities maar mij bekroop bij het schrijven destijds een diepere vraag: wat is het toch dat schrijvers (en een schrijver was Geyl) vooral als literator erkenning zoeken? Waarom wordt literatuur nog altijd hoger aangeslagen dan geschiedschrijving of essayistiek? 

Lees verder →

Alweer een decennium geleden schreef ik een artikel over historicus Pieter Geyl (1887-1966) voor het zogenoemde Kritisch Denkers Lexicon, waarin het leven en het werk van intellectuelen uit de twintigste eeuw werd belicht. Het verscheen in een losbladig boekwerk maar was nooit toegankelijk voor het wereldwijde web. Om de inmiddels vrijwel vergeten Geyl in herinnering te houden publiceer ik het hier nog eens in licht gewijzigde vorm. Bij al zijn tekortkomingen was Geyl namelijk een historicus van formaat. Hij wierp een ander licht op de Nederlandse opstand en toonde zich ook anderszins een eigenzinnig intellectueel. Als democraat onderkende hij bovendien al snel de gevaren van het nationaalsocialisme en het communisme. Kritische lezing van zijn dikwijls polemische boeken en essays is een halve eeuw na zijn dood nog steeds de moeite waard.  

Lees verder →

Op 31 maart 2015 stierf de dichter en vertaler Ad den Besten. Hij leed zelf de laatste jaren van zijn leven aan vergeetachtigheid maar was ook in de vergetelheid geraakt bij het grote publiek. Slechts een kleine schare van liefhebbers van de dichtkunst kent zijn naam nog als de man die een cruciale rol speelde in de naoorlogse dichtkunst in Nederland. En daarnaast genoot hij bij kerkgangers naam als medewerker aan het Liedboek voor de kerken en de psalmberijming, die hij in de roerige jaren zestig en zeventig een nieuwe toon verschafte, samen met de destijds al even befaamde dichters Willem Barnard, Jan Willem Schulte Nordholt, Jan Wit en Klaas Heeroma. 

Lees verder →

Ze is alweer tien jaar dood, Oriana Fallaci. De Italiaanse schrijfster en journaliste die moed als de hoogste deugd beschouwde. En moed had ze. Moed om zich te begeven in de gevaarlijkste oorlogssituaties en moed om zich onomwonden kritisch te uiten over de islam. Deze godsdienst telt verscheidene aanhangers die critici van Allah en Mohammed letterlijk de mond proberen te snoeren. Het lukte niet bij Oriana Fallaci, die een natuurlijke dood stierf en die de wereld de scherpste kritiek op de islam naliet die denkbaar is. Ik herdacht deze vrijdenker op paasavond 3 april 2015 als ‘raddraaier van de redelijkheid’ in OBA live van Human. Het programma is hier te horen:https://www.youtube.com/watch?v=HxOTJUOPpd4

Ze waren even oud maar hebben elkaar nooit persoonlijk gekend, begaven zich in andere kringen en hielden er een totaal andere wereldbeschouwing op na: de gereformeerde historicus George Puchinger (foto) en de schrijver Willem Frederik Hermans. Ze hadden elkaar vermoedelijk niets te zeggen maar ons misschien toch wel. En dan vooral omdat ze totaal anders kozen in de Tweede Wereldoorlog. Waar Puchinger in het verzet ging, koos Hermans voor accommodatie en zelfs voor stilzwijgende collaboratie.

Lees verder →

Nu Willem Otterspeer zijn biografie van Willem Frederik Hermans in twee delen heeft gepubliceerd dwarrelt het stof langzaam neer. De discussie ging over de kwaliteit over de biografie en ook over het omstreden oorlogsverleden van Hermans, dat Otterspeer in deel een onder de mat probeerde te vegen en dat ik als eerste aan de kaak stelde (zie de recensie van het eerste deel op deze website).Tot een discussie over Hermans’ schrijverschap kwam het vooralsnog niet. Misschien is de biografie daarvoor niet het geschikte genre, misschien was de biograaf een te groot bewonderaar van de schrijver. Ook de eerste biograaf van Hermans, literair journalist Hans van Straten (jarenlang bevriend met Hermans) kwam eind jaren negentig van de vorige eeuw niet tot een afweging. Schrijver Oek de Jong wel. In een ongeveer gelijktijdig verschenen lezing oordeelde hij kritisch over Hermans’ langzaam uitdovende schrijverschap. Ik viel hem destijds bij, al had en heb ik niets met De Jongs spirituele levensbeschouwing. Ik publiceer het artikel hier nog eens, al was het maar omdat de bewonderende biograaf Otterspeer, zij het wat aarzelend, tot een zelfde oordeel lijkt te komen over Hermans’ uitgebluste nihilisme.

Lees verder →

Dezer dagen verscheen het tweede deel van de biografie van W.F. Hermans. Ik lees het momenteel en heb daarover nog geen oordeel. (Over het eerste deel wel zoals te lezen is op deze website). In interviews merkte biograaf Willem Otterspeer op dat de Weinreb-affaire Hermans had veranderd: nadat Hermans zijn gelijk had gehaald in die affaire zou zijn gelijkhebberigheid hem naar het hoofd zijn gestegen en het vermogen tot zelfkritiek, altijd een correctie op zijn scherpzinnigheid, verloren zijn gegaan. Otterspeers opmerking deed mij terugdenken aan het artikel over de Weinreb-affaire dat ik onmiddellijk na Hermans’ dood in 1995 publiceerde in het Historisch Nieuwsblad. Toen al stelde ik vast dat Hermans’ gelijk hem niet zoet smaakte. Hij dacht altijd gelijk te hebben, maar voelde zich eeuwig verongelijkt.

Lees verder →

Harry Mulisch is, zoals mocht worden verwacht, na zijn dood in 2010 opgenomen in de canon van de literaire geschiedenis. Zijn huis aan de Leidsekade is inmiddels onderdeel van het Letterkundig Museum en heet Harry Mulisch-huis. Bezoekers kunnen zich laten fotograferen in de stoel waar de meester las. Wie in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een tijdgenoot van Mulisch was zal zich de ogen hebben uitgewreven. Onder invloed van Adolf Hitler ontpopte Mulisch zich tot een geëngageerd deelnemer aan de geschiedenis. Vanaf de jaren tachtig werd hij van deelnemer beschouwer. Maar de invloed van Hitler bleef. 

Lees verder →