Gisteren sprak ik onderstaande lezing uit in het Goethe-instituut in Amsterdam voor een aandachtig en geëngageerd gehoor op een middag die geheel gewijd was aan de fenomenale en intrigerende roman Het proces van Franz Kafka. De middag was georganiseerd door het Goethe-Instituut in samenwerking met het bestuur van de Nederlandse Franz Kafka-Kring, waarvan ik zelf deel uit maak. Er waren lezingen over de verhouding tussen Max Brod en Kafka. Hij behoedde het werk van Kafka voor vernietiging. Was dat rechtmatig, nu Kafka herhaaldelijk had aangegeven zijn onvoltooide werken niet aan het publiek prijs te willen geven? En er was een lezing over de rol die ruimtes spelen in Het proces. Ik besloot de middag met deze lezing over de Nederlandse receptiegeschiedenis van de roman.

Arne Leffring, hoofdredacteur van de VPRO-Gids, vroeg me recent of ik een artikel wilde schrijven over NSB-filmtsaar Jan Teunissen. Dit naar aanleiding van de vertoning van de film De propagandist, die op donderdag 13 november 2025 op NPO 2 (22.20-0.05) wordt uitgezonden. Ik had de film vorig jaar al gezien op het Internationaal Documentaire Festival Amsterdam (IDFA) en was toen onder de indruk. Regisseur Luuk Bouwman, die al eerder met de film Allen tegen allen (2019) had laten zien greep te hebben op de moeilijk vatbare ideologie en uitingsvormen van het fascisme, heeft ook nu weer een meesterstuk afgeleverd.
Hij laat zien dat de totalitair denkende en opererende nationaalsocialistische beweging niet alleen bestond uit overtuigde ideologische fanaten maar ook uit opportunisten die zich gekrenkt voelden door afwijzingen in hun eerdere leven en wrokkig en opportunistisch de kant kozen van de totalitaire beweging die hen (nieuwe) kansen bood. Dit artikel verscheen in VPRO-Gids 45 (1-7 november 2025): https://www.vprogids.nl/documentaires/lees/artikelen/2025/Filmmaker-Jan-Teunissen-was-een-wraakzuchtige-opportunist-die-collaboreerde-met-de-Duitsers.html

Bijna twintig jaar geleden publiceerde ik onderstaand artikel in het Negende Bulletin van de Tweede Wereldoorlog, een uitgave van uitgeverij Aspekt. Het betreft de vriendschap tussen de historici Loe de Jong (1914-2005) en Pieter Geyl (1887-1966). Een belangrijke vriendschap die gedragen werd door wederzijdse waardering en die gebaseerd was op de gedeelde overtuiging dat democratie boven dictatuur ging. En dan niet alleen boven de nationaalsocialistische dictatuur, waaraan De Jong ternauwernood wist te ontkomen en waaronder Geyl vier jaar gevangen zat, maar ook boven de communistische dictatuur die zij als even totalitair beschouwden. In de archieven van Geyl (bewaard in de universiteitsbibliotheek Utrecht) en van De Jong (bewaard in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie) trof ik correspondentie aan waaruit hun innige verstandhouding bleek. Omdat zij beiden belangrijke historici waren leek het me goed het artikel een tweede maal, ditmaal digitaal, te publiceren.

Recent ontving ik uit de bibliotheek van professor H.W. von der Dunk (1928-2018), de man bij wie ik in 1988 aan de Universiteit Utrecht afstudeerde, een nieuwe reeks boeken uit zijn omvangrijke bibliotheek. Daaronder enkele titels van de even vermaarde als omstreden Britse historicus A.J.P. Taylor (1906-1990), onder meer de eerste druk van The Origins of the Second World War (1961). Uit zijn exemplaar rolde een envelop met recensies van zijn hand en van anderen, onder wie zijn leermeester Pieter Geyl. Geyl stuurde Von der Dunk ook een briefje om hem te complimenteren met diens kritische recensie van Taylors Tweede Wereldoorlog-boek dat ook hier voor de nodige beroering onder historici zorgde. Het deed me Taylors boek nog eens lezen en dat te leggen naast ander werk van hem, alsmede naast twee biografieën van deze geruchtmakende ‘Troublemaker’. Hoe moet The Origins of the Second World War gewaardeerd worden en wat waren de reacties? En, kleine zijvraag, waarom bevatte Taylors necrologie van Geyl een leugen?

Enige tijd terug had ik een korte, onbevredigende discussie met historica Beatrice de Graaf op het sociale medium Bluesky over haar optreden in het radioprogramma OVT (zondagochtend 20 juli), waar zij sprak over de historicus Johan Huizinga. De aanleiding tot dat gesprek was haar in 2024 uitgesproken Huizinga-lezing, getiteld Wij zijn de tijden. Geschiedenis in crisistijd. In die radio-uitzending ging zij in op de (christelijke) ‘grondhouding’ van Huizinga en somde ze een reeks van critici op die Huizinga’s In de schaduwen van morgen. Een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd (1935) hadden bekritiseerd, zonder echt dieper in te gaan op de kritiek. Ze raadde me aan haar (geannoteerde) Huizinga-lezing te lezen. Dat deed ik en ik werd getroffen door de overeenkomsten en verschillen tussen De Graaf en andere betrekkelijk recente orthodox-protestantse beschouwers van Huizinga. De Graaf ziet in Huizinga een gids die momenteel troost en uitzicht kan bieden, nu we weer leven in ‘crisistijd’. Een overzicht van de recente orthodox-protestantse betrokkenheid op – en de toe-eigening van Johan Huizinga.

Terwijl de meeste mensen in de vergetelheid raken als ze heel oud worden, lag dat anders bij anarchist en documentalist Arthur Lehning (1899-2000). Op zijn tachtigste verjaardag werd hij geëerd door een kring van bewonderaars met een vuistdikke feestbundel en gaf hij tal van interviews. En op zijn honderdste verjaardag werd hem de PC Hooftprijs toegekend en een bundel uitgebracht waarin een aantal van zijn essays werden herdrukt. Lehning werd gevierd als een groot man die cultuur en politiek verbond door in zijn jonge jaren grote namen bijeen te brengen in het tijdschrift I10 (1927-1929) en die nooit in de val getrapt was van de totalitaire verleiding die het communisme vormde. Maar rond de toekenning van de PC Hooftprijs klonk ook voor het eerst echt openbare kritiek op de man met de onwrikbare politieke standpunten en levensovertuiging.

Ik heb er in eerdere beschouwingen op deze website nooit een geheim van gemaakt een bewonderaar te zijn van het werk van de Britse historicus Mark Mazower (1958), een generatiegenoot die aan een prachtig oeuvre schrijft. Hoe breed dat oeuvre ook is, veel van zijn werk mondt uit in de Tweede Wereldoorlog of heeft die oorlog als uitgangspunt. En ook als onderdeel van een werk van bredere opzet keert deze oorlog terug, zoals in zijn meest recente boek Over antisemitisme. Geschiedenis van een woord. In Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe (2008) – een jaar later vertaald als Hitlers wereldrijk. De overheersing van Europa door de nazi’s – heeft Mazower het megalomane racistische project van de nazi’s centraal gesteld. Het is niet het eerste boek over Hitlers imperialisme, wel een van de beste. Deze beschouwing is een bewerking van een bespreking die eens in het Nederlands Dagblad heeft gestaan.

Zelden is een boek zo welkom geweest als het nieuwste boek van de Britse historicus Mark Mazower, eerder auteur van uitstekende boeken als Duister continent en Hitlers wereldrijk. Met Over antisemitisme. De geschiedenis van een woord schreef hij een uitermate belangrijke studie over een begrip dat in de geschiedenis nooit statisch is geweest en vooral de laatste decennia een heel nieuwe invulling heeft gekregen, vooral sinds het ontstaan van de staat Israël dat recent een heel eigen, omstreden invulling aan het begrip antisemitisme geeft – daarin veelal gesteund door Amerikaanse Joden en christenen. Mazower oordeelt daarover kritisch in zijn studie, een schoolvoorbeeld van geleerdheid en nuance.

Als geschiedenisstudent in de jaren ’80 van de vorige eeuw kon je vrijwel niet om Marx en het marxisme heen, ook al was het ‘neomarxisme’ toen al op zijn retour. Wie Marx, marxisten of studies over het marxisme las kwam dikwijls de naam van Ludwig Feuerbach (1804-1872) tegen maar dan hooguit als passant wiens denken vruchtbaar werd genoemd maar ook als overwonnen werd beschouwd. Feuerbach als voorloper, vrijwel niet als zelfstandig denker. Nu is – in een mooi verzorgde uitgave – in boekvorm bij uitgeverij Damon de vertaling verschenen van wat wel als zijn hoofdwerk wordt beschouwd, Het wezen van het christendom (1841). Feuerbach hamert daarin consequent, zij het soms in wat moeizaam proza, op die ene plaat: theologie is antropologie. Zo de mens, zo zijn God. Het was een wat oneigentijds boek in die romantische 19^e eeuw, die juist een terugkeer van de Middeleeuwen en het daarin bloeiende christendom te zien gaf.

Dezer dagen greep ik eens terug naar mijn doctoraalscriptie waarop ik in 1988 afstudeerde in de contemporaine geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hoe zou die scriptie 37 jaar (!) later bevallen? Zou die lijden onder kinderziektes, een net afgestudeerd historicus waarschijnlijk eigen? Aan het onderwerp zou het in elk geval niet liggen, dat acht ik nog steeds van belang. De titel van de scriptie die ik bij prof. H.W. von der Dunk in de brievenbus van zijn huisadres aan de Nicolailaan in Bilthoven deponeerde luidde: Een onverwerkt verleden? Amerikaanse en West-Duitse reacties op de televisieserie Holocaust (1978). Met recht een onderwerp uit de contemporaine geschiedenis, nu de film slechts tien jaar daarvoor was verschenen. Ik schreef – internet bestond toen nog niet – 3 Amerikaanse en 16 West-Duitse kranten aan met de vraag of ze me materiaal konden sturen. De medewerking was overweldigend, ik kon putten uit een grote hoeveelheid persverslagen en bestudeerde via de Utrechtse universiteitsbibliotheek boeken en wetenschappelijke tijdschriften waarin de reacties hun weerslag hadden gevonden. Want reacties regende het: de film had een gevoelige snaar geraakt in de Bondsrepubliek.