19 december vorig jaar was een vreugdevolle dag in mijn leven. Ik trof die dag een goede studievriend die ik 35 jaar niet had gezien en eerder, ondanks een speurtocht op internet, niet had kunnen traceren. Wij kwamen in september 1981 aan als twee van de circa 180 studenten geschiedenis aan wat toen nog het Instituut voor Geschiedenis van de Rijksuniversiteit Utrecht heette. De studenten werden verdeeld over 16 werkgroepen en het toeval wilde dat Willem Smit (afbeelding) en ik in dezelfde werkgroep belandden. Het aardige van studeren, toen en nu: je ontmoet mensen die je nooit anders zou hebben ontmoet. Hij kwam uit Vught, ik uit De Bilt, hoe zouden we elkaar anders ooit getroffen hebben?

Van meet af aan was er een klik, in het bijzonder op intellectueel gebied. We waren beiden geboeid door de geschiedenis (vooral van het Derde Rijk), filosofie en literatuur (Nietzsche, Sartre, Camus) en hoopten daar tijdens onze studie meer over te weten te komen. Maar dat viel de angry young men die we waren (Willem was in zijn 24^ste, ik in mijn 23^ste levensjaar) in de eerste jaren niet mee, zo blijkt uit een briefwisseling uit 1983. Ik had daar nooit meer acht op geslagen, totdat Willem me mijn brieven op 19 december teruggaf. Ik diepte daarop zijn brieven op en reconstrueerde (met instemming van Willem) wat de studenten van toen te berde brachten.

Gistermiddag sprak ik voor een klein maar geïnteresseerd publiek onderstaande lezing uit naar aanleiding van de publicatie van Albert Camus, Libertaire teksten. Ik schreef voor dat boek, uitgegeven door de kleine uitgeverij Kelder, de inleiding. Het is een huzarenstukje dat deze uitgeverij de rechten verwierf op deze teksten van Camus, nu de schrijver nog altijd veel gelezen wordt en ook geliefd blijft bij grote Nederlandse uitgeverijen. Vorig jaar verscheen bij uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep nog een nieuwe vertaling van de essays Bruiloft en De zomer. En in de befaamde reeks Privé-domein van De Arbeiderspers staan voor mei van dit jaar Laatste cahiers 1951-1959 aangekondigd. Dat Kelder de tot dusver – zeker in Nederland – onderbelichte verhouding van Camus tot het anarchisme en zijn vriendschappen met anarchisten voor ons taalgebied ontsloten heeft mag een grote verdienste worden genoemd.

Tijdens het schrijven aan mijn lezing over het marxisme, Maarten Luther en de Reformatie, die ik 21 september 2017 gaf aan de Vrije Universiteit en hier onlangs publiceerde (https://wimberkelaar.com/2024/02/18/marxism-martin-luther-and-the-reformation-the-story-of-a-problematic-relationship/), raakte ik weer geïntrigeerd door de vele reformaties die het marxisme kende. Bij het werken aan die lezing viel in een notendop al op hoezeer marxisten in hun interpretatie van de 16e-eeuwse Reformatie hechtten aan de orthodoxie van hun interpretaties. Vrijwel allen die na hen kwamen bewezen op zijn minst lippendienst aan de aartsvaders Karl Marx en Friedrich Engels. De oorzaak was niet slechts gelegen in de kwetsbaarheid van de Duitse Democratische Republiek die in haar veertigjarig bestaan krampachtig zocht naar legitimatie. De hang naar orthodoxie stak dieper. Marx en Engels zelf zetten zich in de 19e eeuw al hevig af tegen de “utopisch socialisten” om hen heen en presenteerden zich als de ware, “wetenschappelijke” socialisten. Ik besloot me destijds nog eens te verdiepen in het ingewikkelde begrip ‘reformatie’, maar dan reformatie binnen het marxisme, met onderstaand artikel als resultaat. Wederom in het Engels geschreven en bedoeld voor de nimmer verschenen en vermoedelijk nooit te verschijnen bundel over het Reformatie-begrip bij uitgeverij Brill.

Alweer jaren geleden, om precies te zijn op woensdag 20 en donderdag 21 september 2017, vond aan de Vrije Universiteit een tweedaags congres plaats onder de titel From Reformation to Reformations. Naast de klassieke 16e-eeuwse Reformatie, die naast het katholicisme het protestantisme in het leven riep, werd ook aandacht besteed aan het begrip reformatie in andere levensbeschouwingen. Daarbij opperde ik het idee ook te kijken naar de rol die het begrip ‘reformatie’ in het marxisme heeft gespeeld, allereerst in het denken over Maarten Luther en de Reformatie. Omdat het een internationaal congres was spraken we onze referaten in het Engels uit, met de bedoeling dat referaat uit te werken tot een artikel, te zijner tijd te publiceren bij uitgeverij Brill. Te zijner tijd…dat kwam er nooit van, wel vaker een slechte gewoonte na afloop van wetenschappelijke congressen. Niet getreurd: ik plaats dit artikel nu op mijn website. In het Engels, zoals ik het destijds aanleverde. Voor wie het kan boeien: een artikel over marxistische reacties op de 16e-eeuwse Reformatie. Reacties van vooral Friedrich Engels en – eeuwen later – van leiders en ideologen van de Duitse Democratische Republiek (1949-1989), die de opstandige monnik uit de 16e eeuw als hun voorganger claimden.

Jaap Cohen schreef een gedetailleerde, soms zelfs uitputtende biografie van Theo van Gogh (1957-2004), die ik onlangs met grote interesse las en voor het radioprogramma OVT kort besprak. Het boek is een kroniek van rijkeluiszoon Van Gogh, die nogal wat verleden met zich mee te torsen had: hij werd vernoemd naar de in de oorlog omgekomen broer van zijn vader. Ook zijn gelijknamige overgrootvader genoot een reputatie en wel als financier van diens broer, de befaamde schilder Vincent van Gogh. Uit de biografie komt naar voren dat Theo van Gogh zo min mogelijk te maken wilde hebben met de verering van Vincent van Gogh maar de financiële voordelen ervan (heimelijk) genoot. In zijn ruw afgebroken leven liet hij zich kennen als zelfbenoemd en niets ontziend ‘predikant van de nihilistische gemeente’. Zijn ongedefinieerde nihilisme wordt in de biografie wel gesignaleerd maar niet echt uitgewerkt. Een beschouwing.

Op donderdag 1 februari 2024 zond 2Doc de documentaire The Dmitriev Affair uit, een film over de historicus Joeri Dmitriev die decennialang onderzoek deed naar de massagraven die tijdens het terreurbewind van Sovjetdictator Josef Stalin werden gegraven en waarin talloze anonieme slachtoffers werden gedumpt. Een monument voor een man die inmiddels achter slot en grendel verblijft. En een documentaire waarvan ook Nederlanders kennis zouden moeten nemen in een tijd dat er in Nederland verscheidene Poetin-fluisteraars rondlopen die zijn vele misdaden vergoelijken of – al dan niet betaald door het regime – regelrecht goedpraten.

Recent vroeg de VPRO-Gids me een artikel te schrijven over de Russische historicus Joeri Dmitriev, die zich jarenlang onvermoeibaar inzette om de misdaden van het regime van Josef Stalin, die regeerde van 1928 tot zijn dood in 1953, aan het licht te brengen. De aanleiding voor het artikel vormt de geweldige film The Dmitriev Affair die Jessica Gorter in 2023 over hem maakte en die op 1 februari te zien is bij de EO in 2Doc op NPO 2, om 22.20 uur (en later terug te zien via NPO start). Gorter brengt Dmitrievs zoektocht in beeld en filmt ook het tragische einde als de historicus op een valse aanklacht van pedofilie met zijn dochter tot 15 jaar gevangenisstraf wordt veroordeeld. Er is ook een heel Nederlandse (en treurige) reden om kennis te nemen van zijn gruwelijke lot. Die zet ik hieronder uiteen onder het kopje ‘lees verder’. Maar eerst het artikel zelf: https://www.vprogids.nl/documentaires/lees/artikelen/2024/The-Dmitriev-Affair–Eerbetoon-aan-de-onterecht-veroordeelde-historicus-Joeri-Dmitriev.html

Enige tijd geleden las ik voor het radioprogramma OVT de biografie van Anil Ramdas, geschreven door Karin Amatmoekrin. Dat boek maakte indruk omdat het me deed nadenken over de positie van intellectuele immigranten die zich hier vestigen en zich als schrijver geëngageerd uiten over de thema’s van de tijd. Eerder dacht ik eigenlijk nooit na over dit thema, lezend en schrijvend over schrijvers als W.F. Hermans, Jan Wolkers en Harry Mulisch. Hoewel: de laatste beschreef zich regelmatig als nazaat van immigranten. Maar Mulisch was geboren en getogen in Haarlem, zo anders dan Anil Ramdas die op 19-jarige leeftijd in Nederland aankwam. Hij werd er als exotisch, want bruin intellectueel in de armen gesloten door de schrijvende elite, maar bleef een buitenstaander die met verbijstering zag hoe Nederland na de aanslagen op de Twin Towers en de moorden Pim Fortuyn en Theo van Gogh veranderde. Zijn tragische levensgeschiedenis heeft zo een bredere strekking.

De afgelopen maanden las ik – onder veel meer – de vijf boeken die kandidaat waren voor de Librisgeschiedenisprijs 2023. Stuk voor stuk prachtige boeken, terecht genomineerd maar één boek trof me in het bijzonder: de biografie van Etty Hillesum (1914-1943). Ik had haar dagboeken altijd links laten liggen, voornamelijk door het gedweep met haar dat ik in de jaren tachtig ontwaarde na de eerste publicatie in 1981, voornamelijk in protestants-christelijke kring. In de vele recensies die ik toen las drong zich het beeld aan me op van een vroom begijntje met een voorkeur voor ‘het hogere’ en aseksueel levend. Hoe kon ik me vergissen: de schitterende biografie die Judith Koelemeijer over haar schreef maakt duidelijk dat Hillesum niet alleen een diepgaand zielenleven had maar ook een scherpzinnig waarneemster was en daarnaast ook ‘onder de gordel’ nog een actief leven leidde, al was en bleef het ‘hogere’ belangrijker voor haar. Haar dagboeken, die ik intussen ook las, zijn een indrukwekkend document, ook al is het gedweep met goeroe Julius Spier soms wat vermoeiend.

Onder die titel schreef ik een artikel voor de Franz Kafka-Kring, waarvan ik sinds enige tijd met plezier (bestuurs)lid ben. De Kring heeft als doel lezing en bestudering van het fascinerende werk van Kafka te bevorderen, een doel dat ik van harte onderschrijf. Als er tijd en gelegenheid is schrijf ik een enkele keer een artikel op de website van de Kring. Ditmaal over de vraag of Kafka een anarchist kan worden genoemd. Anarchisme is een stroming die maatschappelijk weliswaar marginaal is (en zal blijven) maar waarmee ik enige verwantschap voel, al ben ik verder vooral een braaf burger. Eigenlijk net als Kafka, zo lijkt het – al gaat verder iedere vergelijking natuurlijk mank. De Griekse publicist Costas Despiniadis betoogt in een zojuist verschenen publicatie Kafka en het anarchisme (Kelderuitgeverij 2023) dat Kafka zich in anarchistische kringen ophield en zich ook verbonden voelde met deze stroming. Hij stelt zelfs een Copernicaanse wending voor in de interpretatie van Kafka: de schrijver zou niet langer moeten worden gelezen als de machteloze juridisch adviseur voor de Arbeidersongevallen-Verzekeringsmaatschappij in Praag die weliswaar met vooruitziende blik de macht zou hebben beschreven maar die zelf een machteloos radertje zou zijn gebleven in de machinekamer van de macht, zich slechts op papier uitdrukkend in zijn beknopte, inmiddels wereldberoemde oeuvre. Het artikel is hier te vinden: https://kafka-kring.nl/recensies/was-kafka-een-anarchist/