Is het denkbaar dat er ooit een boek verschijnt onder de titel ‘De goede Poetin’? Zeer onwaarschijnlijk gezien de enorme misdaden waaraan zijn regime zich schuldig maakt. Toch verscheen er in 2004 een boek onder de titel ‘De goede Stalin’ en wel van de destijds al bekende schrijver Viktor Jerofejev. Het zorgde niet voor een schandaal en terecht niet, want Jerofejev had met ‘de goede Stalin’ niet de dictator op het oog maar zijn eigen vader, lang een loyaal ondergeschikte van Stalin tot hij in (gewetens)problemen kwam toen zijn zoon literaire aspiraties koesterde. Het Brezjnev-regime vervolgde de schrijver eind jaren zeventig sinds hij met collega’s een literair tijdschrift was begonnen waarin brave socialistisch-realistische literatuur ontbrak maar echte literatuur werd geschreven.

In Nederland bestaat minder belangstelling voor 20^ste-eeuwse dan voor 19^e-eeuwse Russische literatuur. Nederlanders denken soms dat de literatuur ten tijde van het communisme (1917-1991) minder voorstelde dan dat van de grote voorgangers uit de 19^e eeuw: Dostojewski, Tolstoi en anderen. En zeker, communistische literatuur, waarin de ‘zegeningen’ van het ‘reëel bestaande socialisme’ in verheven proza werd bezongen, is niet te pruimen. Maar de literatuur van dissidenten als Joeli Daniël (afbeelding), Andrej Sinjavski, Alexander Solzjenitsyn en Joseph Brodsky (om maar enkelen te noemen) is uitermate boeiend – al werd vooral Solzjenitsyn dan vaak gelezen omdat men wilde weten wat er zich in de strafkampen van Stalin nu precies had afgespeeld.

Het miskende enigszins dat zijn drieluik De Goelag Archipel behalve een grondige aanklacht tegen het Sovjetregime ook een literair meesterwerk is, om over In de eerste cirkel en Kankerpaviljoen nog maar te zwijgen. Na de ineenstorting daarvan verdween de belangstelling voor schrijvers ten tijde van de Sovjetunie en hun kritiek op en (soms) satire over het Sovjetleven grotendeels uit de belangstelling, terwijl de belangstelling voor de 19^e-eeuwse Russische literatuur nooit verflauwd is.

Ten onrechte. Wie een indruk wil krijgen van het kunnen van 20^ste-eeuwse Russische schrijvers moet beslist De goede Stalin van Jerofejev lezen. De vader van Jerofejev was een hoge Sovjetfunctionaris die onder meer ambassadeur in Wenen was en eerder in Parijs een vooraanstaande positie bekleedde in de diplomatieke dienst. Jerofejev beschrijft niet alleen de verhouding met zijn ouders, maar geeft ook een beeld van het leven van de Sovjetelite tussen 1960 en 1990, waarbij hij feit en fictie op een subtiele manier mengt.

Het blijft niet bij een sfeervolle impressie. Jerofejev (foto) schrijft op een knappe manier naar een climax toe. Al jaren sluimerde er een conflict tussen vader en zoon over het communistische leven. Vader Vladimir Jerofejev zag wel ‘onvolkomenheden’ in de Sovjetunie, maar hij bleef het communisme trouw. Stalin, die hij als tolk diende, bleef zijn grote held. Zoon Viktor (die naam werd de in 1947 geboren schrijver gegeven omdat die herinnerde aan de overwinning op Nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog) ontwikkelde een grondige hekel aan het communistische leven, hoewel hij ook profiteerde van de luxe die kinderen van hoge diplomaten ten deel viel.

Het hele boek door kibbelt Jerofejev met zijn vader. Maar altijd schrijft hij vol respect en liefde over de man, die zich wellevend en niet corrupt toonde. Dankzij dit boek begrijp je als lezer hoezeer het communistische ideaal mensen in de greep kon houden. De tragische climax is dat zoon Viktor zich uiteindelijk niet meer wilde schikken naar de diplomatieke zeden van zijn vader en van zijn vaderland. Hij wilde schrijver worden. Maar een eenling stond in de Sovjetunie niet sterk. Daarom bedacht Jerofejev een list. Hij verzamelde een reeks beginnende schrijvers rond zich en bundelde een reeks verhalen in een almanak genaamd Metropol.

We schrijven 1978. De Sovjetunie onder het bewind van Leonid Brezjnev (foto) was een reus op lemen voeten, maar wel een reus die zijn onderdanen hard kon treffen. Dat lot dreigde nu Jerofejev te treffen. En wat minstens zo erg was: ook zijn vader. Na de publicatie van Metropol werden Jerofejev en zijn kompanen bedreigd door de autoriteiten. Die dreiging bestond niet, zoals ten tijde van Stalin, uit dwangarbeid of eenzame opsluiting. De psychologische oorlog, die de autoriteiten in de jaren zeventig tegen dissidenten voerden, was anders maar niet eens zoveel minder erg: ze werden gedegradeerd op hun werk, voortdurend achtervolgd en afgeluisterd door de geheime dienst KGB, die bovendien een fluistercampagne lanceerde, waardoor de dissidenten in een isolement raakten en niemand meer vertrouwden.

Dat alles overkwam ook Jerofejev. Maar hij was kwetsbaarder dan zijn collega’s, omdat de communistische autoriteiten hem onder druk zetten via zijn vader. Die werd teruggeroepen uit zijn standplaats Wenen en door de KGB in de gaten gehouden. Jerofejev moest publiekelijk afstand nemen van de publicatie van Metropol, anders zou zijn vader aan de bedelstaf geraken. Hij werd uit dit duivelse dilemma gered door de vader zelf, die voor zijn zoon koos – en maatschappelijk doodverklaard werd. ‘Nu ik mijn vader politiek had vermoord, moest ik mij bekommeren om zijn herrijzenis, zijn offer de moeite waard maken. Ik moest geen wraak nemen op de autoriteiten, maar schrijven. Vader had mij als schrijver erkend, ik moest bewijzen dat ik dat inderdaad was’, schrijft Jerofejev aan het slot van zijn autobiografische roman.

De rest is geschiedenis. Viktor Jerofejev publiceerde kort na het schandaal rond de almanak de geruchtmakende roman Een schoonheid uit Moskou, die hem zowel in Rusland als ver daarbuiten roem bezorgde. Na de ondergang van het communisme groeide hij uit tot één van de sterren van de Russische literatuur, die als criticus van de New York Review of Books en het Duitse weekblad Die Zeit ook in het buitenland op waardering mag rekenen. Vader Jerofejev kon dubbel tevreden zijn: de zoon is inderdaad een groot schrijver en heeft een meeslepend en ontroerend monument voor hem opgericht.