Hij is inmiddels 86 jaar, wordt af en toe nog gevraagd bij feestelijke openingen en herdenkingen en er is zelfs een heuse stichting naar hem genoemd. Maar met dat al is hij bij leven geschiedenis geworden: Michail Gorbatsjov, die tussen 1985 en 1991 niet alleen de Sovjet-Unie veranderde maar onbedoeld ook naar de ondergang leidde. Hij wijzigde zo de loop van de geschiedenis en staat, als we ons beperken tot de twintigste eeuw, daarom in het exclusieve rijtje van Lenin, de stichter van de Sovjetstaat, en Hitler, die in 1945 een verdeeld Europa en een tot dusver ongekende volkerenmoord als erfenis naliet. Uit de meeslepende en voortreffelijke biografie van William Taubman rijst het beeld op van een tragische figuur, die iets anders bewerkstelligde dan hem eigenlijk voor ogen stond.

In 1964 publiceerde de Leidse hoogleraar H.J. Heering (foto) een indrukwekkend boek: Tragiek. Van Aeschylus tot Sartre. Het is een intelligent en erudiet overzicht over deze staat van de mens, die door Heering (die behoorde tot de Remonstrantse Broederschap) vanuit een verlicht christelijk perspectief werd belicht. Heering schreef dat het tragische ‘wordt beheerst door de spanning tussen vrijheid en noodwendigheid’ en hij voegde daar enigszins pathetisch aan toe: ‘een spanning die ondragelijk kan worden omdat beide, in hun volle tegenstrijdigheid, wáár zijn!’

Maar afgezien daarvan moet gezegd dat deze zinnen perfect slaan op het leven van Gorbatsjov. De man had het lef de hem geboden vrijheid (bij zijn aantreden was hij een machtige secretaris-generaal van de communistische partij van de Sovjet-Unie [CPSU] die naar de ogen gekeken werd) te benutten. Niet door voort te gaan op de weg die de gerontocratie onder Leonid Brezjnev had geplaveid en die hem had kunnen doen genieten van zijn persoonlijke macht en aanzien in een land dat geteisterd werd door stagnatie – een term die Gorbatsjov zelf dikwijls gebruikte om zich tegen zijn voorgangers af te zetten – maar door een weg te gaan die uiteindelijk tot zijn politieke ondergang zou leiden.

Gorbatsjov liep namelijk vast op de door Heering geschetste ‘noodwendigheid’. Het begrip ‘noodwendigheid’ moet in dit verband tweeledig worden opgevat: het communisme, met zijn hardnekkige landelijke en provinciale bureaucratie, bevolkt door mensen die hingen aan hun niet zelden gecorrumpeerde functies, bleek niet te hervormen. En daarnaast vormde de Russische traditie meer belang te hechten aan materiële welvaart dan aan democratisering een obstakel voor Gorbatsjov.

Hij wilde bij zijn aantreden op 11 maart 1985 door middel van hervormingen het communisme nieuw leven inblazen. Wie boven de vijftig is, zoals ik, herinnert zich hoe opwindend die jaren waren, ook al bleef veel van wat er gebeurde onbekend, hoezeer de pers alle ontwikkelingen ook op de voet volgde. Tijdens en kort na de ondergang van het Sovjetrijk verschenen er wel geweldige journalistieke boeken van excellente Amerikaanse journalisten als David Remnick en Hedrick Smith, die als ooggetuigen verslag deden van de turbulente gebeurtenissen in het Sovjetrijk. Remnicks Lenins last Tomb en Smiths The new Russians lieten zien wat Gorbatsjov met zijn Glasnost (openheid) en Perestroika (herstructuering) allemaal teweegbracht, niet alleen bij de Russen maar ook bij de gekoloniseerde Oost-Europese volkeren.

Maar een boek ‘inside the Kremlin’ was er nog niet en kon er ook nog niet zijn – daarvoor ontbrak de vereiste afstand tot de gebeurtenissen. In de loop  der jaren heeft Gorbatsjov wel zijn memoires te boek gesteld en er schreven enkele landgenoten  zijn biografie, maar dat drong tot het Westen nauwelijks door. Wel schreef Archie Brown (foto), die ook een in het Nederlands uitgegeven boek over de opkomst en ondergang van het communisme op zijn naam heeft, enkele boeken over de Gorbatsjov-tijd. Maar een alomvattende biografie was er nog niet.

De Amerikaanse politicoloog William Taubman (foto) heeft daar nu verandering in gebracht. Dat hij zich aan de biografie van Gorbatsjov zette is geen verrassing. Taubman bewees met zijn in 2003 verschenen biografie van Krushchev: The Man and the Era al met veel gevoel en minstens zoveel bronnenkennis en belezenheid te kunnen schrijven over de man die Gorbatsjov voorging als (overigens halfhartig) ‘hervormer’ van het Russische communisme. Het boek is helaas niet in het Nederlands vertaald maar zou dat alsnog verdienen.

Enkele jaren na de publicatie van de Chroesjtsjov-biografie is nu dan gelukkig wel Gorbatsjov. Zijn leven en tijdperk in het Nederlands beschikbaar. Terwijl Taubman ongeveer twintig jaar deed over zijn Chroesjtsjov-biografie, trok hij elf jaar uit voor zijn biografie over Gorbatsjov. In zijn Napoleon. Voor en tegen in de Franse geschiedschrijving (1946) heeft Pieter Geyl zijn gevleugelde, nogal eens aangehaalde woorden geschreven: ‘Men kan de geschiedschrijving opvatten als een discussie zonder eind’.

Geyl (foto) bedoelde met die zinnen dat de historische waarheid altijd maar betrekkelijk is en dat iedere bijdrage een bouwsteen aan die waarheid is, zonder dat absolute waarheid ooit haalbaar is. Wel konden historische studies steeds ‘een tikje rijker’ zijn, waarmee hij doelde op nieuwe archiefvondsten en aanvullende gegevens die het beeld van een persoon naderbij zouden kunnen brengen of het beeld zelfs zouden kunnen doen kantelen. Denkend aan de imponerende biografie van Taubman, dan moet gezegd dat er wel een auteur van hetzelfde kaliber vereist is, wil er de komende jaren nog iets van betekenis worden toegevoegd (of afgedaan) aan het op het oog complete beeld dat deze Amerikaanse politicoloog van Gorbatsjov schetst.

Dankzij uitgebreid onderzoek en talloze interviews laat Taubman zien hoe Gorbatsjov de eerste zestien jaar van zijn leven opgroeide als enig kind, tot hij in 1947 nog een veel jongere broer kreeg, over wie tussen de regels door gesuggereerd wordt dat deze Alexander zijn levensdagen sleet (of slijt?) als alcoholist. Het werpt een schril licht op het interessante thema van de lotgevallen van broers en zusters van beroemdheden.

Gorbatsjov, op 2 maart 1931 geboren en daarmee een maand jonger dan de man met wie hij zijn leven lang een haat-liefde verhouding zou onderhouden (Boris Jeltsin, foto), groeide op in grote armoede op het platteland. Zijn vader Andrej wordt omschreven als ‘rechtvaardig’, zijn moeder als hardvochtig. Ze sloeg de jonge Michail regelmatig, tot hij het heft in handen nam. Rechtvaardigheid en hardvochtigheid lijken Gorbatsjovs karakter te tekenen en hem hebben geholpen bij zijn carrière binnen de CPSU, waarbij een dosis geslepen opportunisme hem eveneens van pas kwam.

Hoe opportunistisch ook, Gorbatsjov was van meet af aan een purist. Hij dronk zelden of nooit (heel ongewoon voor een Rus), las veel en schroomde debatten niet – zo anders dan de partijtijgers die hem omringden en die het contact met het volk zoveel mogelijk meden. Met al zijn diplomatieke vaardigheden, zijn puriteinse levenswandel (hij ging nooit vreemd maar bleef zijn Raisa levenslang trouw) en zijn communistische idealisme werd hij al snel populair bij KGB-chef Joeri Andropov (foto), die merkwaardige apparatsjik, die op vakantie in Stavropol in de Kaukasus (waar Gorbatsjov opklom tot regionaal partijchef) liedjes zong van de populaire bard Vladimir Vysotski, in wiens liederen het straatleven in de Sovjet-Unie doorklonk.

Onder zijn beschermheerschap werd Gorbatsjov (kandidaat) lid van het politbureau en werd hij na de kortstondige regeerperiodes van Andropov en Konstantin Tsjernenko (foto) secretaris-generaal. De toen 54-jarige Gorbatsjov had een open oog voor de misstanden in zijn land, maar zocht de oplossing van de economische problemen aanvankelijk, evenals Andropov, in disciplinering: als de Rus maar hard zou werken en van de alcohol zou afblijven, dan zou er licht aan het eind van de tunnel zijn.

Maar hij kwam er al snel achter dat de vereiste discipline als oplossing niet toereikend was. Glasnost, in combinatie met Perestroika, moesten de Sovjetsamenleving in beweging krijgen. Met een democratisering van bovenaf hoopte hij het volk te mobiliseren, waardoor de Nomenklatoera, de heersende klasse in de Sovjet-Unie, gedwongen zou worden de stagnatie achter zich te laten.

Evenals Chroesjtsjov (foto) rechtvaardigde Gorbatsjov zijn hervormingen met een beroep op Lenin. Maar waar Chroesjtsjov teruggreep naar de ‘zuivere’ partijbeginselen en een strakke partijleiding, probeerde Gorbatsjov iets onmogelijks: hij wilde de leidende rol van de partij behouden en het land met een volledig verkeerd beroep op Lenin tegelijkertijd democratiseren. Lenin was echter geen democraat maar een voorstander van een leidende elite die het volk naar het socialisme zou moeten leiden. Ook Gorbatsjov maakte deel uit van die elite maar hij had meer vertrouwen in het volk – teveel, zo kan met de bekende wijsheid achteraf geconstateerd worden.

Gorbatsjov, zo maakt Taubman duidelijk, was een briljant bespeler van zijn collega’s in het Politbureau en aanvankelijk ook populair bij de Russen, omdat hij zich niet alleen in het buitenland maar ook in eigen land vertoonde onder het volk. Maar van de beloofde ‘herstructurering’ kwam niets terecht: de wereldeconomie haperde waardoor de zo noodzakelijke olie- en gasinkomsten terugliepen. De landbouw bleef  daarbij een even groot en onoplosbaar probleem: er werd te weinig en vooral te inefficënt geproduceerd.

Met als gevolg dat Gorbatsjovs populariteit steeds meer afbrokkelde. Hij leek een man van woorden en niet van daden. Niettemin: wat zette hij veel in gang en wat stond hij veel toe…De publicatie van Anatoli Rybakovs meesterwerk Kinderen van de Arbat bijvoorbeeld, die massieve kritiek op Stalin in romanvorm, de vrijlating van dissident Andrej Sacharov, die zelfs tot het Russische parlement doordrong en – last but not least – de terugtrekking van het Rode Leger uit het wespennest Afghanistan.

Geen geringe verdiensten, maar ze werden teniet gedaan door zijn geschipper tussen ‘progressieven’ en conservatieven’. Er is naderhand wel schamper gesproken over dat geschipper, maar hoe had het anders gekund? De idealist Gorbatsjov wilde het communistisch project helpen overleven door het langzaam te moderniseren. Maar het ging conservatieven te snel en progessieven niet snel genoeg. Terwijl het, als je die zeven Gorbatsjov-jaren (1985-1991) nu nog eens via Taubman aan je voorbij ziet trekken, toch adembenemend revolutionaire jaren waren.

Gorbatsjov vreesde vooral de onbesuisde vernieuwers, Jeltsin voorop. Jeltsin was door hem, zij het aarzelend, in het Politbureau gehaald maar vanwege zijn onbesuisde, emotionele en vooral onberekenbare optreden in 1987 vernederd voor het oog van de Nomenklatoera en tot nader order gedegradeerd. Gorbatsjov was en bleef een partijcommunist die wel vrijheden wilde toestaan maar niet kon en wilde erkennen dat die vrijheden vroeg of laat ook het einde van de communistische alleenheerschappij konden betekenen.

Toen hij zijn greep op de ontwikkelingen in het land verloor, omringde Gorbatsjov zich met conservatieven. Hier trad een opmerkelijk mechanisme op: bang dat de ontwikkelingen die hij zelf in gang gezet had, te snel gingen voor de conservatieven omringde hij zich juist met hen om zich ervan te verzekeren dat het lot dat Chroesjtsjov onderging (hij werd in oktober 1964 afgezet) hem bespaard zou blijven.

We weten hoe het is afgelopen: juist deze hem omringende kongsi pleegde op 19 augustus 1991 een coup, toen hij in zijn datsja op de Krim verbleef. De draufgänger en machtsmens Jeltsin weerstond de coup en haalde Gorbatsjov terug naar Moskou om hem daar te vernederen. Meer nog: hij maakte een eind aan de Sovjet-Unie, waarvoor in de plaats het Gemenebest van Onafhankelijke Staten kwam – een los samenwerkingsverband tussen Rusland en andere naties die zeventig jaar lang de Sovjet-Unie hadden gevormd.

Gorbatsjov werd een keizer zonder kleren, een Jan zonder land – voorwaar een tragiek zoals door Heering is omschreven. Gorbatsjov wist geen evenwicht te bewaren tussen vrijheid en noodwendigheid. De noodwendigheid (de Russische geschiedenis, het niet te hervormen communisme) was sterker dan zijn vrijheidsdrang.

Nazi-leider Hermann Göring heeft tijdens het Proces van Neurenberg opgemerkt dat overwinnaars de geschiedenis schrijven. Poetin (foto) is zo’n overwinnaar: al zeventien jaar lang tsaar van het Rusland dat op de puinhopen van de Sovjet-Unie ontstond. Hij is soeverein heerser door zijn stilzwijgende afspraak met de meerderheid van het Russische volk, dat individuele vrijheden heeft ingeleverd voor materiële welvaart. De ex-KGB-er speelt op safe, doet dat zonder veel gewetenswroeging en schuwt experimenten.

Vergeleken met Poetin is Gorbatsjov een verliezer. Zijn socialisme met een menselijk en democratisch gezicht heeft schipbreuk geleden. Het heeft Gorbatsjov veel haat en minachting opgeleverd in Rusland. In zijn schitterende inleiding bij het Dagboek van een provocateur van zijn dissidente vriend Andrej Amalrik (de schrijver die met zijn pamflet Haalt de Sovjet-Unie 1984 geschiedenis schreef en die door de autoriteiten werd verbannen, vervolgd en uiteindelijk uitgewezen) schreef Karel van het Reve (foto) in 1983: ‘Hij (Amalrik) werd door veel Russen verguisd. Dat terwijl iedere Rus er eigenlijk trots op zou moeten zijn dat hij een landgenoot van Amalrik is. Trots dat in zijn land, waar bekrompenheid, kruiperigheid, slavernij en leugen zo duizelingwekkende hoogten hebben bereikt, iemand geleefd heeft van zo grote eerlijkheid en onafhankelijkheid en moed’.

Natuurlijk: een dissident en een Sovjetleider laten zich niet zomaar vergelijken, zeker niet omdat Amalrik (foto) vervolgd werd in de tijd dat Gorbatsjov opklom in de Sovjet-hiërarchie (1960-1985). Maar toch hebben Russen ook reden trots te zijn op de laatste Sovjetleider. Gorbatsjov streefde dan wel naar machtsbehoud van de communistische partij, hij wenste geen partij te leiden die zich had ontpopt tot een vijand van het volk (om de beladen term uit de stalinistische periode om te keren) maar streefde ernaar de partij bondgenoot te laten zijn van de bevolking. Zijn streven was een illusie: hij overschatte zowel de sympathie voor het communisme als de democratische verlangens van de Russische bevolking. Maar dat Gorbatsjov deze idealen najoeg, daarvoor hoeft geen Rus zich te schamen.