De afgelopen weken verbleef ik enige tijd in vier Oost-Europese landen: Polen, Hongarije, Slowakije en Oekraïne. Hoewel de sporen van het ‘reëel bestaande socialisme’ er steeds schaarser worden, zeker in landen die sinds jaar en dag lid zijn van de Europese Unie, tref je overal restanten aan van een verdwenen wereld die mij mateloos blijft boeien. En niet alleen mij, zo bleek uit integrale lezing van Het Oostblokboek. Een reis langs de sporen van het communistische verleden, dat een reeks auteurs in 2014 publiceerde ter gelegenheid van het feit dat de Muur 25 jaar daarvoor was gevallen. Een geweldig boek dat veel meer biedt dan een opsomming van monumenten en andere plaatsen van herinnering.

Tegenwoordig hoor je dikwijls dat de aanslagen op het World Trade Center van 11 september 2001 een wereldhistorische gebeurtenis was. Zeker: de daarna door George W. Bush geproclameerde ‘oorlog tegen terreur’ heeft de relaties tussen de islamitische wereld en het Westen op scherp gezet. Maar wel verder op scherp gezet, want in de jaren daarvoor wemelde het al van islamitische aanslagen en bestonden er al spanningen tussen islamitische nieuwkomers in het Westen en de ‘oude’ bewoners. Kortom, ‘9/11’ heeft de al sluimerende tegenstelling tussen moslims en niet-moslims slechts versterkt, de aanslagen vormden geen breuk in de geschiedenis.

De val van de Muur was daarentegen echt een breuk in de geschiedenis of liever gezegd: een heling van een continent dat door de Tweede Wereldoorlog was gedeeld. Hoewel dissident Andrej Amalrik zich eind jaren zestig van de vorige eeuw provocerend afvroeg of de Sovjetunie het jaar 1984 wel zou halen (een verwijzing naar de dystopische roman van George Orwell) kan ik uit mijn eigen, bescheiden ervaring zeggen dat in 1984 niets er op wees dat de Oost-Europeanen het gevoel hadden dat verandering in de lucht hing.

Met een vriend verbleef ik dat jaar enkele weken in Polen en Tsjechoslowakije. In Polen was sinds enkele jaren de staat van beleg van kracht, sinds generaal Jaruzelski in december 1981 een staatsgreep had gepleegd, naar eigen zeggen ‘om erger te voorkomen’ (lees: een Sovjet-invasie). Wij verbleven bij twee zussen en hun ouders in een gehucht nabij de Wit-Russische grens. Het was armoe troef, de zussen koesterden de meegebrachte sinaasappelen als waren het goudstaven.

In Tsjechoslowakije was de situatie niet veel beter. In een kroeg in Praag kwam ik in gesprek met een langharige hippie die, toen het over politiek dreigde te gaan, stilviel om vervolgens een bierviltje te pakken en daarop de naam ‘Ronald Reagan’ (foto) noteerde, met daarbij een duimpje omhoog (Mark Zuckerberg lag in 1984 nog in de wieg en het duimpje omhoog was nog geen wereldwijd symbool). Somberheid heerste alom, schaarste eveneens en angst voor de geheime politie zat diep, zeker in Praag, wat de tekening op het bierviltje wel bewees.

En toen, vijf jaar later, zakte het systeem als een kaartenhuis ineen. Waardoor? Met de kennis van nu, om de gevleugelde woorden te gebruiken, lijkt de oorzaak duidelijk aanwijsbaar: door de even moedige als mislukte poging van Michail Gorbatsjov (foto) om het communisme te hervormen. Het systeem bleek niet te hervormen: het was te statisch, te bureaucratisch, te star en daarbij: het werd gekweld door de stalinistische demonen uit het verleden, de onvoorstelbare misdaden die uit naam van ‘de lichtende toekomst’ waren begaan. Wat zou ervan geworden zijn als Gorbatsjov niet aan de macht zou zijn gekomen? Zou ‘de stagnatie’ onder Brezjnev hebben voortbestaan of was de economie zonder hervormingen ten dode opgeschreven en zou het systeem na enige tijd toch wel imploderen? Maar na hoeveel tijd?

Nu zat ik in november/december 1989 thuis achter mijn oude televisie met valse kleuren en zonder afstandbediening en keek ademloos naar die ongekende revolutie die misschien een ongewisse verre toekomst in zich borg voor de Oost-Europeanen maar op de korte termijn in elk geval ongekende vrijheid bracht na veertig jaar repressie.

Ik was al een vurig anticommunist maar dan wel een met een grote belangstelling voor het marxisme. De prometheïsche gedachte dat de mens vrij van goden en ketenen zijn eigen leven vorm dient te geven is de kern van het marxisme, voorbij alle economische theorieën en het denken over klassen. Het was en is een grootse gedachte maar liep uit op een nog groter drama. De verregaande onverdraagzaamheid begon al bij het duo Marx en Engels (foto) zelf. Hun biografieën en brieven tonen twee begaafde maar onaangename, arrogante heren die alles beter wisten. Lenin borduurde met zijn voorhoedegedachte verder op hun even pretentieuze als fascinerende denken en greep de macht in armlastig Rusland. De rest is geschiedenis.

De laatste tien jaar (1979-1989) van die geschiedenis bewust te hebben meegemaakt en die geheel en al te hebben zien verdwijnen, is een historische sensatie die ik zo weer terug kan roepen. Ik deed het vorig jaar oktober tijdens de Maand van de Geschiedenis in De grote geschiedenisshow, een initiatief van Nelleke Noordervliet, Jos Palm en Niek Barendsen, die in diverse theaters in Nederland te zien was.

Samen met een al even nieuwsgierige en geïnteresseerde neef bezocht ik begin december 1981 in cultureel centrum Rasa in Utrecht een bijeenkomst van wat toen de Internationale Kommunistenbond (IKB) heette. De IKB maakte onderdeel van de Vierde Internationale, een stroming die in de verbannen en in 1940 vermoordde Leo Trotski haar inspiratiebron vond. Het klinkt allemaal veel gewichtiger dan het was: de Vierde Internationale stelde getalsmatig weinig voor en de Nederlandse IKB nog minder.

In Utrecht kwam dan ook maar een handvol mensen bijeen en wel om te praten over de gewapende strijd in Latijns-Amerika, toen een heet hangijzer bij links vanwege alle rechtse dicaturen op dat continent, te beginnen met Argentinië en Chili. Met diepe ernst werd besproken hoe vanuit Nederland tegen die dictaturen moest worden geageerd. Op een gegeven moment nam een blonde Don Juan het woord en verkondigde in alle ernst dat links geweld niet moest schuwen, ook niet in Nederland.

Als ik al Trotskistische neigingen had, dan was ik er na die avond wel geheel van genezen. Maar dat je dit sektarisme als student bijwoonde zegt veel over die tijd, zoals ook de volle schappen met Pegasus-uitgaven met vertalingen van Marx, Engels en Lenin van de inmiddels ook al verdwenen firma De Slegte aan de Oude Gracht in Utrecht veelzeggend waren. Je kunt zeggen: het was ramsj en dus werden die boeken slecht gelezen maar het was ook een teken dat de boeken destijds in grote oplagen werden gedrukt.

Terwijl wij hier in het vrije Westen (extreem links spuugde destijds op dat begrip maar het drukte de feitelijke situatie hier wel goed uit) als nieuwe vrijgestelden zonder problemen konden snuffelen aan de socialistische literatuur en er in alle vrijblijvendheid mee konden koketteren, heersten in het Oostblok armoede en onderdrukking.

Het Oostblokboek brengt dat meesterlijk in kaart. Nostalgie voert gelukkig niet de boventoon, zoals zo dikwijls wanneer het over ‘het reëel bestaande socialisme’ gaat. Integendeel, de auteurs schetsen een realistisch beeld van de grimmige wereld waarin de ‘nieuwe mens’ bloot gesteld werd aan een meedogenloos ‘socialistisch’ experiment.

Ik was verrast door de jeugdige leeftijd van veel contribuanten. Verscheidene van hen zijn in de jaren tachtig geboren en hebben de communistische gekte in het Westen en de onderdrukking in het Oosten dus helemaal niet meegemaakt. Dat hoeft uiteraard ook niet, historici zouden brodeloos worden als ze alleen schreven over wat ze als tijdgenoten beleefden. Maar toch ben ik aangenaam verrast dat  ‘het reëel bestaande socialisme’ nog zoveel historici weet te boeien.

De auteurs (onder wie zich overigens ook verscheidene oudere en bekende correspondenten bevinden, zoals Geert Groot Koerkamp [foto, Moskou] en  Runa Hellinga [Boedapest]) maken in fantastische stukken duidelijk waarom deze verdwenen wereld zo blijft boeien. Alle communistische landen in Europa komen langs, van ‘moederland’ de Sovjetunie tot het even eigenzinnige als onleefbare Albanië van Enver Hoxa. Van ieder land wordt in een paar pagina’s een voortreffelijk beeld geschetst, waarna via monumenten, gedenktekens en gevangenissen de camera nog eens extra scherp wordt gericht op de diverse landen.

De bijdragen worden doorsneden met thema’s als popmuziek, (verdwenen) standbeelden, woonkazernes en de politieke rol die sport achter het IJzeren Gordijn speelde. De laconieke, soms ronduit geestige toon van veel bijdragen doet aan de ernst van de betogen niets af: wij mogen glimlachen om het leven in het ‘het reëel bestaande socialisme’, voor de ‘nieuwe mens’ was het leven er dikwijls niet alleen eentonig en uitzichtloos, hij of zij moest ook nog op zijn woorden passen.

In een vorige bijdrage schreef ik over de dissidenten die het er niet uithielden en soms vrijwillig maar vaker gedwongen vertrokken en in het Westen hun kijk op het systeem verwoordden in het tijdschrift Kontinent, dat tussen 1974 en 1992 verscheen (https://wimberkelaar.wordpress.com/2017/04/19/kontinent-een-tijdschrift-dat-stem-gaf-aan-dissidenten-uit-het-andere-europa/). Ik kan uiteraard niet voor die dissidenten spreken, maar maak me sterk dat ze zeer positief hadden geoordeeld over dit fantastische boek, zouden ze nog in leven zijn en Nederlands kunnen lezen.