Op vrijdagmiddag 19 juni 2015 vond in het Catharijneconvent in Utrecht een discussie plaats over ‘de ziel van de samenleving’, georganiseerd door het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie. Aan dat debat werd deelgenomen door christen Gert Jan Segers, Tweede Kamerlid van de ChristenUnie, en moslim Mostafa Hilali, die na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo de website ‘Niet mijn islam’ startte. Omdat schrijfster en columniste Nausicaa Marbe door griep verhinderd was, vroeg de ChristenUnie mij op het laatste moment als haar vervanger. Of ik als vrijdenker enkele stellingen zou willen betrekken en uitspreken. Zo gezegd, zo gedaan. De uitgesproken tekst staat hieronder en vormde mijn opmaat naar de hoffelijke en op aangename toon gevoerde discussie met mijn opponenten Hilali en Segers. 

De stellingen, zoals die door de ChristenUnie (CU) aan de vooravond van het debat op haar website waren gezet, tonen aan hoe de CU eigenlijk is: door en door fatsoenlijk, enigszins idealistisch en ook goed bedoeld wereldvreemd. De stelling luidde: ‘ Terroristische aanvallen dagen de democratie uit, wereldwijd. Ze doen ons stilstaan bij de vraag: wat is de kracht, de ziel van onze democratische samenleving? Na ‘Parijs’ gingen velen de straat op om te demonstreren voor onze vrijheid. Is het vrijheid, of is er meer dan vrijheid dat ons bindt? Ook staat de rol van religie momenteel flink ter discussie. Volgens onderzoek zien de meeste Nederlanders in religie meer kwaad dan goed. Klopt dit beeld? Heeft onze samenleving niet een ‘joods-christelijk’ hart? En kan religie in deze tijd nog een verbindende kracht zijn?’

Waarom wereldvreemd? Omdat met die laatste, hier wat retorisch gestelde vraag minstens vijftig jaar te laat gepoogd wordt om religie als samenbindend element terug te brengen in de samenleving. Trouwens, religie vormde ook in de verzuilde samenleving geen verbindende kracht, zoals de CU wil. Ik herinner even aan het bisschoppelijk amendement van 1954, waarin de Nederlandse bisschoppen hun gelovige kudde opriepen de socialistische VARA ongezien en ongehoord te laten, Het Vrije Volk ongelezen te laten en zo min mogelijk omgang te hebben met de goddeloze heidenen. Wij kunnen ons niet meer voorstellen wat een ergernis dit toen gaf bij die heidenen, die nota bene samen met de rooms-katholieken in een coalitie zaten.

Na de jaren vijftig begonnen de jaren van secularisatie. In de jaren zeventig probeerde minister van Justitie Van Agt nog iets tegen het feminisme, pornografie en andere zedenverwildering te ondernemen.  Aan dat achterhoede gevecht werd ook deel genomen door twee voorgangers van de Christen Unie. Piet Jongeling, fractievoorzitter van het Gereformeerd Politiek Verbond, haalde zonder blikken of blozen de bijbel in de Tweede Kamer aan. En wat te denken van die andere voorganger, fractievoorzitter van de Reformatorische Politieke Federatie – Meindert Leerling?  Die sprak in diezelfde Kamer gemakkelijker over God dan over de BTW .

Die tijden komen niet weer terug, voorbij, voorbij, o en voorgoed voorbij, om met de dichter J.C. Bloem te spreken. Anno 2015 is de Christen Unie weliswaar een christelijke maar toch ook vooral ook pragmatische partij die kijkt of er bij het minderheidskabinet Rutte/Asscher nog iets te halen valt.

Maar zult u zeggen: er gaan nog altijd meer mensen naar kerken dan naar voetbalstadions? Dat is zo, maar de kerkmens, ook die van de CU, is een keurig burger geworden die niet langer met veel aplomb verkondigt dat Jezus de weg, de waarheid en het leven is. De antithese tussen christenen en niet-christenen heeft de CU anders dan haar voorgangers geheel laten varen. Diep in zijn hart vindt Gert Jan Segers (foto) zijn godsdienst wel superieur aan de islam en aan het humanisme, maar omwille van de lieve vrede zegt hij dat als echte politicus zo min mogelijk. Zou hij die vermeende superioriteit beklemtonen, dan is er onmiddellijk een probleem met die maatschappelijke verbinding, want hoe te verbinden als je exclusief denkt ? Kortom, goed bedoelde wereldvreemdheid van de CU.

Minstens zo wereldvreemd en al even goed bedoeld is de opstelling van Mostafa Hilali. Vooropgesteld: ik heb grote waardering en bewondering voor zijn opstelling. Mensen als hij staan een andere islam voor dan de koppensnellers van IS en van haatpredikers overal ter wereld. Hij is bovendien – en vele moslims zijn het met hem – een model lid van onze samenleving door in het leger het vaderland te willen verdedigen. Maar gematigde moslims hebben ook veel weg van Michail Gorbatsjov (foto). Kent u Gorbatsjov nog? De man die als overtuigd communist ‘openheid’ en ‘herstructurering’ van het starre, dictatoriale en totalitaire communisme nastreefde en die tot zijn verdriet zag dat de Sovjetunie niet hervormde maar ineenstortte.

Gorbatsjov was als gematigd man geliefd bij ons maar gehaat bij zijn eigen club van communisten, zoals  gematigde moslims geliefd zijn bij ons maar gehaat en geminacht worden door hun medegelovigen. Gematigde moslims zijn goedbedoeld wereldvreemd als zij denken dat een andere dan een fundamentalistische islam mogelijk is. Zoals er wel gematigde communisten waren (en zijn), zijn er wel gematigde moslims maar bestaat er vrijwel geen gematigde islam. Er zou nog eens onderzoek gedaan moeten worden naar de vraag waarom ideologieën en/of godsdiensten geneigd zijn tot totalitarisme, terwijl hun bewegingen toch tal van gematigde aanhangers tellen. Ligt dat aan de aanspraken van de ideologie of de godsdienst? Of zijn gematigde aanhangers dan toch in de minderheid of zijn ze eenvoudig niet opgewassen tegen een (Leninistische) voorhoede, die het gezicht van een ideologie of een godsdienst bepaalt?

Hoe dit ook zij, gematigde moslims zijn al even goedbedoeld wereldvreemd als ze zeggen dat ze niets te maken hebben met de islam van de koppensnellers. Moslims drinken allemaal uit dezelfde bron, de Koran – of ze nu koppen snellen of gematigd zijn. IS heeft even veel recht te claimen de islam te vertegenwoordigen als pakweg een gematigd en wijs man als burgemeester Aboutaleb. En het treurige is, hoewel gematigde moslims mijn volle sympathie hebben: als ik rondkijk in de wereld van de islam zie ik vooral oorlog,  onderdrukking en onverdraagzaamheid, voortkomend uit een islamitische cultuur waar scheiding tussen kerk en staat niet bestaat. Ook gematigde moslims zullen zich hier toch op de een of andere manier toe moeten verhouden. 

Conclusie: religie als samenbindend element is vragen om problemen. Monotheïstische godsdiensten zijn naar hun aard exclusief en baseren zich op een ‘heilig’ boek. Christenen maken al eeuwenlang deel uit van onze cultuur en zijn door de Verlichting heen gegaan, waardoor ze inmiddels om weten te gaan met andersdenkenden. Moslims komen uit een cultuur waar scheiding tussen kerk en staat ongewoon is en moeten daar, zo is mijn indruk, nog steeds aan wennen.

Mijn voorstel is: laat christenen en moslims voluit deelnemen aan de samenleving, maar accepteren dat dit een postreligieuze samenleving is. Daarmee bedoel ik: een samenleving waar niet God of Allah maar de rechtstaat voor ons allen richtinggevend is. Natuurlijk: de rechtstaat is en blijft mensenwerk en is dus feilbaar. Meer en beter hebben we echter niet.