Op dinsdagavond 16 december 2014 werd in boekhandel Schreurs & De Groot op de Weteringschans in Amsterdam de postuum verschenen verhalenbundel “Abrikozen op sap” van de Russische schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor literatuur Alexander Solzjenitsyn gepresenteerd. Naast vertaalster Madeleine Mes en slavist Arthur Langeveld sprak ik die avond onderstaande lezing uit, die hier in licht bewerkte vorm wordt afgedrukt.

Ik spreek of lees geen woord Russisch en ben wel in het toenmalige Oostblok maar nog nooit in Rusland geweest. Je zou zeggen: iemand die niet in Rusland is geweest en geen woord Russisch spreekt, past enige bescheidenheid iets te zeggen over deze Rus, die Russischer was dan de meeste Russen en die bovendien vooral voor zijn landgenoten wilde schrijven.

Maar al teveel bescheidenheid is ook niet op zijn plaats, want Solzjenitsyn beschreef het leven onder een totalitair regime en ik raak nooit uitgedacht over Solzenitsyns gevecht met en wraak op het totalitaire regime dat zijn leven en dat van duizenden anderen zo heeft bepaald. Er zouden meer mensen over Solzjenitsyn moeten nadenken. Solzjenitsyn is namelijk niet alleen een literair talent maar ook ‘quite a character’, zoals de Engelsen zeggen. Hij laat zien hoe groot een mens kan worden tegen alle verdrukking in – en dat mag een universeel thema genoemd worden in een wereld die nog altijd vergeven is van dictaturen. Mijn fascinatie voor Solzjenitsyn begon met de drie boeken van De Goelag archipel. Ik had nog nooit literatuur gelezen die in zo’n flitsende stijl was geschreven. Ik had nog nooit zoveel verontwaardiging, sarcasme én mededogen aangetroffen. Het boek sloeg bij de geschiedenisstudent die ik was in als een bom en Solzjenitsyn is sindsdien nooit ver uit mijn gedachten.

Solzjenitsyn lezen… dat lukt mij dus alleen in het Engels, het Duits en het Nederlands. De laatste jaren bleef het bij ons akelig stil rond deze figuur, die met de ineenstorting van het communisme uit het collectieve geheugen lijkt te zijn verdwenen. Maar…wij hebben Henk ter Borg, die als uitgever van Nieuw Amsterdam al zoveel kwaliteit heeft gebracht en die het nu aandurft met Abrikozen op sap te komen.

Solzjenitsyn dus… Geboren een jaar na de Russische Revolutie en als jongeling helemaal begeesterd door de bouw van een nieuwe samenleving en de wording van ‘de nieuwe mens’. Het is voor ons, brave Nederlandse kaaskoppen, niet voorstelbaar hoe het geweest moet zijn: overal afbeeldingen van Lenin en van vadertje Stalin, deze ex-priesterstudent die als een God aanbeden werd en die in 1936, het achttiende levensjaar van Solzjenitsyn, met de meest democratische grondwet ter wereld op de proppen kwam. En die een jaar later, in 1937, een ongekende terreurgolf ontketende waarvan honderdduizenden mensen het slachtoffer werden. De Duitse historicus Karl Schlȍgel (foto) heeft in zijn meesterwerk Terreur en droom enkele jaren geleden prachtig laten zien hoe de hooggestemde pretentie van een nieuwe, waarlijk democratische en socialistische samenleving de Sovjetsamenleving en haar leiders in een enorme kramp deden schieten.

En de jonge Solzjenitsyn, hoe reageerde die op de hooggestemde verwachtingen? De wiskunde-student in Rostov was even vervuld over toekomst als veel leeftijdgenoten. Hij geloofde in de revolutie. In De Goelag archipel schrijft hij dat het hem en zijn kornuiten niet uitmaakte dat de regionale partijleiders waren vervangen en dat de professoren waren gearresteerd. Ik citeer: ‘We waren twintigjarigen en marcheerden als kinderen van de Oktoberrevolutie in de richting van een schitterende toekomst’. Schrijver was Solzjenitsyn al vroeg. In de jaren dertig ontwierp hij een episch drama over de revolutie, dan nog met de instelling van ‘een ingenieur van de ziel’ die het volk wil tonen wat er in 1917 en volgende jaren voor groots verricht werd. U kent de verdere geschiedenis: Solzjenitsyn was als soldaat van het Rode leger een radertje in de strijd tegen Nazi-Duitsland die allengs kritischer op vadertje Stalin werd. De geheime dienst onderschepte een brief met bedekte kritiek wat hem eerst op gevangenschap en later op ballingschap kwam te staan.

De schok van de arrestatie heeft Solzjenitsyn onnavolgbaar beschreven in De Goelag Archipel, geschreven in een ongeëvenaarde, geheel eigen stijl, in dat mateloze boek over dat even mateloze communistische experiment. Lees nog eens de openingspassage van De Goelag Archipel. Hier is iemand ver verwijderd van dor ambtenarenproza, hier is iemand die alle retorica nodig heeft om uitdrukking te geven aan de schok van zijn onterechte arrestatie. Ik citeer in de Nederlandse vertaling van Dick Peet: ‘Arrestatie!! Moet ik nog zeggen dat dat een ommekeer is in uw hele leven? Dat dat een regelrechte bliksemslag is die u treft? Dat dat een niet te bevatten psychische schok is die niet iedereen verwerken kan en waardoor men dikwijls afglijdt tot waanzin?’

Het zijn cruciale zinnen in het oeuvre van Solzjenitsyn. Door de arrestatie, zijn daaropvolgende veroordeling tot acht jaar dwangarbeid en drie jaar verbanning vond hij zijn eigenlijke thema: stem geven aan zijn verontwaardiging over zoveel onrecht. En stem geven aan de miljoenen die datzelfde onrecht overkomen was. Of Solzjenitsyn al onmiddellijk van die missie doordrongen was, lijkt onwaarschijnlijk.

Je vraagt je af wat er van hem geworden zou zijn als hij niet door een speling van het lot boven kwam drijven tijdens de ‘tweede’ destalinisatiecampagne van Chroestjsjov, die begin jaren zestig op zijn hoogtepunt was. Het verhaal is klassiek geworden: Alexander Tvardovski (foto), de chefredacteur van Novy Mir, las Solzjenitsyns novelle Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj achter elkaar uit en bracht het boek onder de aandacht van Chroesjtsjov, die aanvankelijk aarzelde maar het toch aandurfde het boek te publiceren.

De reacties op het boek waren overweldigend. Vele kampslachtoffers herkenden zich in dit nog geserreerde verhaal dat geen directe aanklacht tegen het systeem was. De toon werd al scherper in de polyfone romans In de eerste cirkel en in Kankerpaviljoen, die sterk autobiografisch getinte en nog in tamelijk ‘gewoon’ proza gestelde boeken. De Sovjet-autoriteiten hadden toen al in de gaten niet met een nieuwe Boris Pasternak (foto) te maken te hebben. In de eerste cirkel en Kankerpaviljoen kwamen dan ook niet door de censuur. Waar Pasternak, de schrijver van Dokter Zjivago, zwaar geïntimideerd werd door de Sovjetautoriteiten en de Nobelprijs voor literatuur in 1958 moest weigeren, ging Solzjenitsyn het gevecht aan met de Sovjetstaat. Onnavolgbaar waren zijn strategie, zijn tactieken, zijn bondgenootschappen – subliem beschreven door Solzjenitsyn zelf in Het kalf stoot de eik en door de Brit Michael Scammell in zijn onovertroffen biografie uit 1984. Solzjenitsyn was daarbij een lastpost, een onmogelijk mens, een man met humeuren en temperamenten die mensen die hem niet geheel en al loyaal waren keihard kon laten vallen. Maar misschien moet je over zo’n temperament beschikken om deze strijd aan te gaan.

Er werd tot op het hoogste niveau vergaderd over deze lastpost. Moesten ze hem opnieuw opsluiten of het land uitzetten? Hij ging het land uit. KGB-chef Joeri Andropov kreeg zijn zin en zijn voorspelling kwam uit: Solzjenitsyn zou, vermoedde hij, in het Westen geen voet aan de grond krijgen met zijn klachten. En inderdaad: slavofiel Solzjenitsyn moest na zijn aankomst in Duitsland in 1974 niets hebben van wat hij beschouwde als Westerse decadentie en slapheid tegenover de Sovjetunie. Zijn speeches bij Harvard en voor de Amerikaanse vakbonden in de jaren zeventig waren felle pleidooien tegen appeasement jegens de Sovjetunie maar vonden bij de Amerikaanse regering nauwelijks gehoor. Die was ingesteld op ontspanningspolitiek, waaraan mensenrechten ondergeschikt waren.

Solzjenitsyn diende zijn eigen zaak ook niet door zich in de Amerikaanse staat Vermont op te sluiten als een kluizenaar die met zijn rug naar de VS leefde en geheel en al ingesteld bleef op een terugkeer naar moedertje Rusland. En werkend aan zijn geschiedenis van de Russische Revolutie Het rode wiel, die in Nederland alleen door een handjevol slavisten, Willem Westeijn voorop, is gelezen.

Wie had voor mogelijk gehouden dat de Sovjetunie, dat linkse “duizendjarige rijk” in 1991 ineen zou storten? Weinigen. Ik herinner me de historische sensatie die me toen beving nog als de dag van gisteren. Maar Solzjenitsyn, die eigentijdse variant van de Bijbelse boeteprofeet Jeremia, had er altijd in geloofd. Hij eiste dat zijn Goelag Archipel zou worden gepubliceerd (dat had onder Gorbatsjov [foto] nog moeilijk gelegen) en kwam in 1994 terug per trein. Wat bezielde hem? Hoogmoed of opnieuw zendingsbewustzijn? Of was Solzjenitsyn argeloos, vervreemd van het Rusland dat hij in 1974 gedwongen verliet en pas twintig jaar later weer terugzag? De Jeltsinjaren van het casino-kapitalisme waren hem een gruwel. Hij zag meer in Poetin, die de orde herstelde en de nadruk legde op een zelfbewust Rusland. U kent ongetwijfeld de bizarre beelden van de ontmoetingen tussen de ex-KGB-agent Vladimir Poetin en de ex-dissident Solzjenitsyn, die na aanvankelijke wrijving een steeds betere band kregen. Geen wonder: Solzjenitsyn wenste een zelfbewust Rusland dat zich liet gelden, Poetin al evenzeer. En de afscheiding van Oekraine beviel hen beiden allerminst. En toch blijft het iets onbegrijpelijks houden dat Solzjenitsyn zich zo liet fêteren door een man die de val van het Sovjetrijk als de grootste tragedie van de twintigste eeuw beschouwde.

Nou ja, zoals mijn oude moeder altijd placht te zeggen: wie volmaakt wil zijn, kan beter ongeboren blijven. Solzjenitsyn mocht na zijn dood in augustus 2008 dan wel een soort van staatsbegrafenis krijgen en zo alsnog gecanoniseerd worden door vertegenwoordigers van een overheid die hem eens zo dwars gezeten hadden – het laat onverlet dat we te maken hadden met een groot man en een groot schrijver.

Was hij intussen een ouderwets schrijver? Zeker, hij had meer gemeen met de grote 19^e-eeuwse Russen dan met een collega-dissident als Alexander Zinovjev (foto), wiens Gapende hoogten en De lichtende toekomst doortrokken zijn van 20^e-eeuws modernisme. Maar ouderwets of niet, Solzjenitsyn deed iets dat geen van zijn tijdgenoten deed. De meesten van hen (de genoemde Zinovjev, maar ook Andrei Sinjavski, Joeli Daniel of Wladimir Voinovitsj) gingen de absurditeiten van het Sovjetcommunisme te lijf met satire. Solzjenitsyn daarentegen was en bleef, al zijn bijtende sarcasme en humor ten spijt, in wezen een klassieke moralist. Daarom moet deze missionaris zo irritant zijn geweest voor zijn mede-dissidenten, met wie hij dan ook in aanvaring kwam en door wie hij bespot en bekritiseerd werd en die hij als een Russische bovenmeester op zijn beurt de les las. En wat was hij na zijn terugkeer in 1994 irritant voor zijn landgenoten, die nu eindelijk weleens van dat Westerse kapitalisme wilden proeven.

Kortom, er is genoeg op Solzjenitsyn aan te merken. In al zijn gelijkhebberigheid, zijn drammerigheid en zijn zendingsbewustzijn miskende hij weleens de tekenen des tijds. Maar toen het erop aankwam, toen de wereld geloofde dat er te leven viel met het ‘reëel bestaande socialisme’, stond de boeteprofeet op. In zijn Nobelprijsrede haalde de liefhebber van Russische spreekwoorden dit woord aan: ‘Een woord van waarheid zal zwaarder wegen dan de hele wereld’. Welnu, dat woord van waarheid heeft hij gesproken in een wereld die vergeven was van leugens. Wat zeg ik: hij overstroomde de wereld zo met zijn woorden dat niemand er nog omheen kon.

Schrijvers dromen dikwijls van macht, in elk geval van macht over hun lezers. Het zijn almachtfantasieën die maar al te vaak beperkt blijven tot de schrijftafel. Maar hier was nu iemand die al vroeg meende dat een schrijver “een tweede regering” diende te zijn en die het nog werd ook. Die “regeermacht” van Solzjenitsyn verdween na de ineenstorting van het communisme. Maar wat is deze “tweede regering” van Solzjenitsyn in zijn tijd zeldzaam effectief geweest. Hij ondergroef  op zijn manier de dictatuur en maakte duidelijk dat de verrotting van het Sovjetsysteem niet pas begonnen was met Stalin maar al direct met de heiligste aller heiligen, Lenin zelf. Solzjenitsyn opende fellow travellers in het Westen, vooral in Frankrijk, de ogen. En passant overvleugelde hij een vooraanstaand historicus als Roy Medvedev (foto), die Lenin en de Russische Revolutie nog boven wezenlijke kritiek verheven hadden geacht.

Allemaal voltooid verleden tijd. Maar laat ons even bij die tijd stilstaan en beseffen dat Solzjenitsyn ‘larger than life’ was en het verdient opnieuw gelezen te worden, om te beginnen met Abrikozen op sap, die zo ongevaarlijk klinkende boektitel van een man die de gevaren nooit heeft geschuwd.